 |
Մեսրոպ Մաշտոցը հայոց գրերի ստեղծողն է, հայերեն ինքնուրույն և
թարգմանական գրականության սկզբնավորողը, հայ գրչության ու
հայագիր դպրոցի հիմնադիրը, հայերենի առաջին ուսուցիչը:
Մեսրոպ
Մաշտոցը ծնվել է կիսաազնվական Վարդանի ընտանիքում: Ստացել է հունական
հիմնավոր կրթություն, տիրապետել է նաև ասորերենին, պարսկերենին,
վրացերենին: Մոտ 389 թ-ին հաստատվել է Վաղարշապատում, պաշտոնավարել
արքունիքում՝ որպես ատենադպիր ու թարգմանիչ, այնուհետև նվիրվել է ռազմական
գործին: 394 թ-ին դարձել է վանական, իր աշակերտների ուղեկցությամբ կատարել է
քարոզչական շրջագայություններ տարբեր գավառներում, տարածել քրիստոնեական
վարդապետությունը, Աստվածաշունչը բանավոր թարգմանել է հայերեն՝ հասկանալի
դարձնելու համար:
Այդ
առաքելության ընթացքում նա լրջորեն մտահոգվել է երկրի վիճակով, գիտակցել
լեզվի, եկեղեցու, դպրոցի, ավանդույթների և մշակույթի կարևորությունը
ժողովրդի ինքնության պահպանման համար. Հայաստանի պարսկական հատվածում (387
թ-ին Հայաստանը բաժանվել էր Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև) հետզհետե
ուժեղանում էր պարսկերենի ազդեցությունը, իսկ բյուզանդական մասում
հունարենը դարձել էր պետական լեզու: Հայ ժողովրդին ձուլման վտանգից փրկելու
նպատակով Մաշտոցը կազմել է հրատապ ծրագիր՝ հայերեն թարգմանել քրիստոնեական
գրքերը, քարոզչությունն ու արարողություններն անել հայերենով, ստեղծել
ինքնուրույն հայերեն գրականություն, ամրացնել երկրի՝ 2 մասի բաժանված
հատվածների հոգևոր, լեզվական և մշակութային միասնությունը, որը քաղաքական
միասնության հիմք պիտի դառնար երկրի պետական անկախությունը վերականգնելու
հնարավորության դեպքում:
Մաշտոցի
այս ծրագիրն ընդունել ու խրախուսել են Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևը և
Վռամշապուհ արքան: Վերջինս, տեղյակ լինելով, որ Ասորիքում Դանիել անունով
եպիսկոպոսի մոտ հայերեն նշանագրեր կան, պալատական Վահրիճին ուղարկել է
դրանք բերելու: Մաշտոցը որոշ ժամանակ այդ տառերով հայոց լեզու է ուսուցանել
իր աշակերտներին, սակայն պարզվել է, որ այդ նշանագրերը բավարար չափով չեն
համապատասխանում հայերենի հնչյունական համակարգին: Սահակ Պարթևի
երաշխավորությամբ և Վռամշապուհ արքայի հրամանով Մաշտոցն իր մի խումբ
աշակերտների հետ ուղևորվել է Ասորիք, եղել Ամիդ, Սամոսատ և Եդեսիա
քաղաքներում, հայոց գրի մասին խորհրդակցել է ասորի հոգևորականների հետ,
բայց, աջակցություն չստանալով, ինքն է ձեռնամուխ եղել այդ գործին: Մաշտոցի
կենսագիր Կորյունի վկայությամբ՝ 405 թ-ին Եդեսիայում «նա իր սուրբ աջով
հայրաբար ծնեց նոր ու սքանչելի ծնունդներ՝ հայերեն լեզվի նշանագրեր»:
Մաշտոցն
անթերի որոշել է հայերենի բառակազմիչ հնչյունների իրական համակարգը՝
առաջնորդվելով մեկ հնչյունին՝ մեկ տառ սկզբունքով, դասավորել տառերը
հունական այբուբենի հերթականությամբ, յուրաքանչյուր տառի տվել անուն (այբ,
բեն, գիմ...), թվային արժեք (Ա = 1, Ժ = 10, Ճ = 100, Ռ = 1000...),
սահմանել գրության՝ ձախից աջ ուղղությունը: Մաշտոցյան կատարյալ այբուբենին
միջնադարում ավելացվել են միայն «օ» և «ֆ» տառերը:
Գրերն
ստեղծելուց հետո Մաշտոցը մեկնել է Սամոսատ, հմուտ գրիչ-գեղագիր Հռոփանոսի
օգնությամբ կատարելագործել դրանց գծագրությունը: Նոր տառերն ուսուցանել է
իր օգնականներին և այնտեղ հունական կրթություն ստացող հայ պատանիներին, իսկ
2 աշակերտների՝ Հովհան Եկեղեցացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ ձեռնարկել է
Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությունը՝ սկսելով Սողոմոնի առակներից:
406 թ-ին նորաստեղծ գրերով Մաշտոցը վերադարձել է Հայաստան: Նրան մեծ ցնծությամբ են դիմավորել Վաղարշապատ մայրաքաղաքում:
Գրերի
գյուտից անմիջապես հետո երկրում ծավալվել է Թարգմանչաց շարժումը, ծաղկել է
հայ դպրությունը, հիմնվել են բազմաթիվ դպրոցներ, գրադարաններ, գրչության
կենտրոններ:
Կորյունի վկայությամբ՝ Մաշտոցը նշանագրեր է ստեղծել նաև վրացիների ու աղվանների համար:
Բացի
թարգմանական գործերից՝ Մեսրոպ Մաշտոցը գրել է մայրենի լեզվով առաջին
հոգևոր բանաստեղծություններն ու երգերը՝ դնելով հոգևոր երգեցողության
հիմնաքարը, նաև ճառեր, քնարական բանաստեղծություններ, քարոզներ և
ուղերձներ: Մաշտոցի ու նրա աշակերտների գործունեությամբ սկզբնավորվել է
հայոց ոսկեդարի (V դար) վիթխարի գրական-մշակութային շարժումը:
Մեսրոպ
Մաշտոցը սրբացվել է դեռևս կենդանության օրոք և դասվել Հայ եկեղեցու տոնելի
սրբերի կարգը: Տոնացույցում նրա անունը հիշատակվում է 3 շարժական
տոներում: Օշականում Մաշտոցի գերեզմանի վրա կառուցված եկեղեցին սրբազան
ուխտատեղի է: Սերունդները Մաշտոցին անվանել են Երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց,
որովհետև Գրիգոր Լուսավորիչը քրիստոնեացրել է հայ ազգը, իսկ Մեսրոպ Մաշտոցն
ազգայնացրել է քրիստոնեությունը:
Մեսրոպ
Մաշտոցի կյանքի և գործի մասին գրել են նրա աշակերտներ Կորյունն ու Մովսես
Խորենացին, միջնադարյան մի շարք մատենագիրներ: Հետագայում նրա մասին գրվել
են գիտական աշխատություններ, գեղարվեստական ստեղծագործություններ:
Մաշտոցի
անունով կոչվել են Մատենադարանը, պողոտա և համայնք, ուսումնական
հաստատություններ Երևանում, փողոցներ, դպրոցներ՝ ՀՀ-ում և ԼՂՀ-ում,
հիմնարկներ ու կազմակերպություններ՝ ՀՀ-ում և Սփյուռքում:
Սահմանվել են ՀՀ «Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց», Հայ եկեղեցու «Սուրբ Սահակ- Սուրբ Մեսրոպ» շքանշանները:
«Մտքով՝ ստեղծող, խոսքով՝ պայծառ, գործով՝ համբերող, սիրով՝ անկեղծ,
սովորեցնելու մեջ՝ չձանձրացող, և որ նրա (Մեսրոպ Մաշտոցի) վարքի մեջ
ամբարտավանությունը և մարդահաճությունը երբեք չկարողացան տեղ գտնել»:
Մովսես Խորենացի,պատմահայր
«Մեսրոպ Մաշտոցի գյուտը, անտարակույս, այն հզոր զենքն էր, որի շնորհիվ հայ
ժողովուրդը պահպանեց իր գոյությունը V դարի մեծ պայքարում և մտնելով
քաղաքակրթված հնագույն ժողովուրդների ընտանիքի մեջ՝ զարգացրեց իր
ինքնուրույն մշակույթն ու շատ հարուստ գրականությունը»:
Հակոբ Մանանդյան,
պատմաբան