Գիտություն

    Ա. Մարդկային ցեղին հատուկ է ընկերոջը հայտնել սեփական մտածումներն ու զգացումները՝ հաճելի կամ տհաճ: Ուստի յուրաքանչյուր ազգի տրվեցին ձայնային նշաններ կամ բառեր՝ դրանցով արտահայտելու համար մտածումներն ու ներքին խոսքերը, և միայն քաղաքակիրթ ազգերին պարգևվեցին գրավոր նշաններ կամ գրեր՝ կերպավորելու և ցույց տալու համար բառերը կամ խոսքերը:
    Եվ քանզի հնչական բառերն ու խոսքերն առժամայն ու ցնդելի են և օգուտ չունեն հեռավոր տեղերում գտնվող ու ապագայի մարդկանց համար, ուստի Աստծու մասնավոր պարգև համարվեցին նշանագրերը, որոնք մտքի խոսքը, դրա հետ նաև բանավոր խոսքը հեռավոր տեղերում գտնվող ու ապագայի մարդկանց են հասցնում և անցյալի ու ներկայի գործերը սերնդեսերունդ հավերժացնում:
    Հրեշտակները գրի կարիք չունեն, որովհետև խոսելու պետք չունեն, այլ ինչ որ կամենում են հայտնել, այն տպավորում են միմյանց մտքերում: Անբան արարածները միտք ու խոսք չունեն, ուստի բանավոր խոսքն ու գիրը նրանց պետք չեն, որովհետև ինչ որ մեկը մյուսին հայտնելու կարիք է ունենում՝ բնության պահպանության համար, անհոդ ու անխոս ձայնային նշանով է կատարում:
    Ուրեմն՝ միայն բանական ու քաղաքակիրթ մարդուն գիրը պիտանի եղավ՝ դրանով առաջնորդվելու հոգևոր ու մարմնավոր պետքերի մեջ: Աստվածային պատվիրանները նույնպես գրով դրոշմվեցին, ավետարանական ու առաքելական պատգամներն էլ գրով ավանդվեցին, և բովանդակ աշխարհի բոլոր օրինադրությունները, կարգերն ու կառավարությունը, ինչպես նաև մասնավոր անձանց դաշինքները, սակարկություններն ու առևտուրը գրով են իրականացվում:
    Ուստի ով գիր ու ընթերցանություն սովորելն անպիտան է համարում, արհամարհում է Աստծու շնորհը, որովհետև գիրն Աստծու շնորհի ազդմամբ է պարգևվել մարդկությանը, նաև հավասարվում է անբան արարածներին, որովհետև մտածածը չի կարողանում գրով արտահայտել: Նույնիսկ անբաններից էլ անբան է, որովհետև նրանց գիր պետք չէ, իսկ սրան պետք է, բայց արհամարհում է ու չի սովորում:
    Բ. Ով գիրք է կարդում, խոսում է մարդկանց հետ, որոնք աշխարհի սկզբից մինչև իր օրերն անընդհատ հաջորդությամբ ապրեցին աշխարհում, և լսում նրանցից այն, ինչ որ ժամանակին ասացին կամ արեցին կյանքի ընթացքում: Եվ նրանց խոսքերից ու գործերից խրատվելով՝ սովորում է վնասակար բաներն ատել և օգտակարները սիրել՝ անձը պահպանելու համար, ձախորդությունների մեջ զորանալ և տարադեպ պատահարների մեջ անընկճելի մնալ, իր զգայարանների ու զգացողությունների մոլորություններն ուղղել, հոգու կրքերը, ցանկություններն ու բոլոր շարժումները բարեկարգել, խոկալ, կամենալ ու գործել բարին՝ երջանիկ լինելու համար:
    Գ. Ով գիրք է գրում, խոսում է մարդկանց հետ, որոնք իր օրերից սկսած մինչև աշխարհի վերջը հետզհետե աշխարհ են գալու, և նրանց սովորեցնում այն ամենն, ինչ կարևոր է մտքի լուսավորության ու բարքի ուղղության համար, ճանաչել տալիս մարդկության պարտավորությունն ու հարգը՝ առաքինությունը պատվելն ու մոլություններն ատելը, սեփական կարիքների ու օգտի համար ջանք թափելն ու աշխատելը՝ երջանիկ լինելու համար:
    Ուստի ամենքին հարկավոր է գոնե գրաճանաչ լինել, որպեսզի իմանան, թե իրենք մարդիկ են:
    Ավելի օգտակար զբաղմունք չկա, քան ընթերցանությունը:
    Դ. Բնավ մի՛ զարմանա, թե ինչպես է, որ ոմանք գրքերով ուսում չեն փափագում. որովհետև ահա անասուններն էլ մարդկային կերակուր չեն կամենում:
    Ե. Եթե մարդուց գիտությունը վերցվի, որևէ զանազանություն չի գտնվի մարդու և անասունի միջև:
    Ավելի ցանկալի է լինել աղքատ ու իմաստուն, քան տգետ ու մեծատուն:
    Ով հարստանում է ունեցվածքով, բարեկամներին պակասեցնում ու թշնամիներին շատացնում է, իսկ ով իմաստությամբ է հարըստանում, բարեկամներին շատացնում ու թշնամիներին պակասեցնում է:
    Նա է շատ հարուստ, ով շատ բան գիտի, և նա է շատ աղքատ, ով ոչինչ չգիտի:
    Զ. Ով անմահություն է կամենում, թող ջանա լինել մեծագործ իշխան կամ իմաստուն գրող, որովհետև սրանց հիշատակը մահվանից հետո անմահ է մնում:
    Է. Մարմնի քաղցը հագեցվում է սակավ կերակրով, իսկ մտքի քաղցը հագեցում չգիտի, որովհետև որքան ավելի է միտքը սովորում, այնքան մեծանում է նրա քաղցը, և երբ չի գտնում ուսանելի օգտակար բան, դիմում է վնասակար բաների, քանզի հագուրդ չունի:
    Ուստի պետք է մտքին անպակաս տալ հոգեշահ կերակուր՝ նրա քաղցը հագեցնելու համար, որպեսզի չլինի թե մարդն ընկնի վնասակար բաների մեջ և հոգևոր կյանքից զրկվի:
    Ը. Փոփոխ կերակուրներն ախորժակը գրգռում են ուտել տալու համար, որպեսզի մարդը մարմնով ապրի. պես-պես գիտությունները միտքը դրդում են աշխատելու, որպեսզի մարդը հոգով ապրի, և եթե մեկի միտքը մի բանից ձանձրանա ու տաղտկանա, այլ գիտությամբ զբաղվի և օգուտ ստանա:
    Թ. Իմաստուն է ոչ թե նա, ով գիտի ինչքան է պետք, այլ ով գիտի ինչքան է կարելի իմանալ:
    Ժ. Իմաստուններին հատուկ է շատ իմանալ ու սակավ խոսել, ինչպես որ տգետներին հատուկ է շատ խոսել ու սակավ իմանալ կամ ոչինչ չիմանալ:
    ԺԱ. Ավելի լավ է աչքի կուրությունը, քան մտքի. աչքով կույրը չի տեսնում արևի լույսը, մտքով կույրը չի ճանաչում իր անձը: Քանզի ամեն ոք պիտի իմանա, թե մարդու կյանքն ինչ նպատակի է կարգված: Իսկ եթե չգիտի ու չի կամենում իմանալ, ասես խավարում մոլորված շրջում է և իրեն առաջնորդելու համար այլևս ուղեցույց չի փնտրում՝ նմանվելով լայնատարր ծովում գտնվող նավի, որը չունի ճարտար, աստղերի ընթացքին քաջատեղյակ և կղզիներին ու սահմաններին ծանոթ ղեկավար. և ի՞նչ է սպասում նրան, եթե ոչ խորտակում ու կործանում:
    ԺԲ. Նախընտրելի է իմաստունների հետ տրտմել, քան անմիտների հետ զվարճանալ. որովհետև իմաստուններից կարելի է սրտի մխիթարություն ստանալ, իսկ անմիտներից՝ միայն մտքի տանջանք:
    ԺԳ. Միայն իմաստուններն ունեն երջանիկ կյանք: Որովհետև եթե տգետն ապիկար մեկն է, գուցե ուրիշներին հպատակ դառնա, եթե ազնվական է, գուցե ամբարտավանանա, եթե հարուստ է, գուցե մոլի դառնա մարմնական հաճույքներում, եթե աղքատ է, գուցե աչք դնի օտարների ունեցվածքին, եթե ուժեղ է, գուցե հանդուգն դառնա. քանի որ բանականության լույսը տգիտության խավարով մթագնել է, արքունական կուռ պողոտան գտնել չի կարողանում, այլ աջ կամ ձախ է խոտորվում: Իսկ իմաստունը, քանի որ իրեն իբրև առաջնորդ ունի բանականությունն ու իբրև նպատակ՝ առաքինությունը, ընթանում է անխոտոր ու անսասան:
    ԺԴ. Նույն վիճակը չունեն իմաստունն ու տգետը: Եթե իմաստունը մեծամեծ սխալներ իսկ գործի, տակավին կարող է իրեն ուղղել: Իսկ տգետը, եթե փոքրիկ վրիպում իսկ թույլ տա, անուղղելի կմնա, եթե իմաստուններից մեկը ձեռք չմեկնի նրան, որովհետև տգետը չգիտի, թե ինչպես է պետք գլորված վիճակից կանգնել:
    ԺԵ. Տգետներն իմաստունների վրա զարմանում են, թե ինչպես են կարողանում մեծ ու սքանչելի գործ գլուխ բերել, որովհետև կարողություն չունեն նրանց մտքի խորախորհուրդ դիտողականությանը հասու լինելու՝ գտնելու համար այն նախապայմանները, որոնց դեպքում գրեթե հարկադրաբար է առաջ գալիս այդպիսի գործը:
    Իմաստունները տգետների անմիտ գործերի վրա չեն զարմանում. խելամուտ են ու գիտեն, որ տգետներն արագորեն, առանց գործի նախապայմանները քննելու էր, որ գործի կատարմանը ձեռնամուխ եղան:
    ԺԶ. Իզուր են մարդիկ տագնապում՝ հածելով ծովում ու ցամաքում ոսկի ձեռք բերելու համար: Որովհետև եթե ձեռք բերեին իմաստություն ու առաքինություն, որոնք յուրաքանչյուրի դռների մոտ են, կամ դյուրավ կստանային ոսկին, կամ ոսկին նրանց պիտանի չէր լինի, և իզուր չէին աշխատի:
    ԺԷ. Եթե իմաստունները շատ լինեին, և տգետները՝ սակավ, վաղուց արդեն տգետները հալածված կլինեին. բայց այժմ իմաստուններն են տգետներից հալածվում, որովհետև խիստ սակավաթիվ են:
    ԺԸ. Մարդուն մարդ է հարկավոր, որ մարդուն մարդ դարձնի. եթե մարդը մարդ չլինի, մարդուն մարդ չի դարձնի:
    ԺԹ. Առաքինությանը հատուկ է իր վարձն անկորուստ պահել. իմաստուն ու առաքինի մեկը, եթե նույնիսկ ծառայության տարվի, տակավին բարության շնորհքը կփայլի նրա դեմքին, սիրելություն ու պատիվ կգտնի իբրև իր առաքինության ու իմաստության վարձ և երջանիկ կլինի:
    Ի. Իմաստունների քաղցր ու համոզիչ խոսքերն ավելի են հաղթում թշնամիներին, քան պատերազմողների ահավոր ռումբերը:
    ԻԱ. Ավելի լավ է սիրելի լինել սակավաթիվ իմաստունների, քան թե բազում տգետների:
    ԻԲ. Թող գիտունը չհպարտանա իր պայծառ մտքով, որովհետև տակավին դյուրասահ մարմնի մեջ է:
    ԻԳ. Այս աշխարհն աղտեղի լիճ է, նրանում կա մուտք ու ելք, մարմինդ՝ նավ, և խելքդ՝ թի, վարի՛ր դու թիդ, որ ելնես:
    ԻԴ. Մարդիկ սոսկում են, երբ արեգակը փոխում է իր բնությունը, սփռում խավարային մեգ, և երբ իմաստունը, ինքն իրեն դավաճանելով, մոլեկան գործ է անում: Լավ է սովորել լավ գործել, քան լավ խոսել:
    ԻԵ. Ո՞վ է, որ չի մեղադրի երկրին, որ համբերում է՝ կրելով մի իմաստունի, որի խոսքերը բարի են, իսկ գործերը՝ հոռի. առաքինության մասին ճոռոմաբանում է լսողներին զարմացնելու համար և ժողովրդին գայթակղեցնելով՝ մոլություններ գործում:
    Ցորենը փոխարկվում է որոմի, եթե մի իմաստուն դառնում է մոլի:
    ԻԶ. Գիտության արդյունքը վարքի ուղղությունն է. ուրեմն եթե որևէ գիտուն բարի վարք չունի, արդյունքից խոտորված է և իրականում գիտուն չէ, որովհետև գործի պսակիչն ու տեսակավորիչը արդյունքն է:
    ԻԷ. Սակավ ամոթ չէ իմաստունին, եթե որևէ անգրագետ նրանից ավելի բարեգործ է: Ճշմարիտ իմաստունը նա չէ, ով բազում գիտություններ է սովորել, այլ նա, ով նաև սովորել է բարիք գործել:
    Զարմանալի է, որ գիտուններից ոմանք խոսելիս ու գիրք գրելիս արթնամիտ ու ուշադիր են, որպեսզի չսխալվեն, բայց բարքի գործերում չեն ջանում զգուշանալ չվրիպելու համար:
    Մարդուն ի՞նչ օգուտ է շատ բան գիտենալն ու ինքն իրեն չճանաչելը:
    ԻԸ. Իմաստունն իր չարաչար վարքով շատերին ավելի է գայթակղեցնում, քան մի մոլի գռեհիկ: Որովհետև գռեհիկն ամենքի աչքին անարգ է, և ոչ ոք չի կամենում նրան նմանվել, իսկ իմաստունը հայելի է և հասարակության համար նպատակակետ, որին շատերն են նմանվում և նրա մոլորության ետևից ընթանում:
    ԻԹ. Շատերը բազում գրքեր գրեցին և տվեցին աշակերտներ՝ նրբամիտ ու գիտուն, այո՛, բայց ոչ՝ բարի ու առաքինի: Որովհետև գրքերը գրելիս այն բանի համար չաշխատեցին, որ դրանք ընթերցողները բարիք գործել սովորեն ու բարի լինեն, այլ միայն փքացած մտքով ջանացին իրենց գիտելիքները հայտնել:
    Իհարկէ, մարդ պիտի սովորի իմաստասիրական գրքերից ոչ այն բանի համար, որ միայն գիտուն հռչակվի, այլ մանավանդ որպեսզի բարի լինի: Քանզի գիտուն ու առաքինի մարդը նման է մաքուր ոսկու՝ թանկարժեք ակով ընդելուզված ու զարդարված: Իսկ եթե մարդ երկուսն էլ միաժամանակ չկարողանա ձեռք բերել, նախընտրելի է լինել բարի, քան գիտուն:
    Լ. Նա է ճշմարիտ գիտուն, ով յուրաքանչյուրին օգտակարն է ուսուցանում: Իսկ ով գիտի, բայց ափսոսում է ուսուցանել իրենից խնդրողներին, ոչ միայն գիտեցածը կորցնում է, այլև ինքն իր դեմ է դուրս գալիս և բոլոր մարդկանց թշնամի դառնում: Որովհետև ոչ ինքն է վայելում ունեցած բարիքը և ոչ ուրիշներին տալիս: Այդպիսինին արժե խելագարների հետ շղթայել՝ որպես սեփական անձն ու հասարակության օգուտը չճանաչողի:
    ԼԱ. Ոչ ոք իրեն դժբախտ ու թշվառ չի համարում անծանոթ ու անհաս բարիքների պակասության կամ այնպիսի բարիքի պատճառով, որը կարծում է, թե ունի, բացի նրանից, ով գիտեր որևէ բարեմասնություն, որ կարող էր ձեռք բերել, բայց չջանաց այդ անել, և կամ ուներ և անհոգությամբ կորցրեց:
    Ուստի տգետները, ովքեր անհասանելի են համարում առաքինությունն ու շնորհը, որոնք կարող էին ձեռք բերել, և մոլիները, որոնք իրենց զրկված չեն համարում նախկինում ունեցած, բայց կորցրած հոգևոր բարիքներից, արդարև դժբախտ ու թշվառ են: Եթե սրանք մտածեին, թե առաքինություն գործելն ու շնորհ ստանալն անհնարին չեն, կամ թե հոգևոր որևէ բարեմասնություն կորցնելն այս կյանքի բոլոր բարիքները կորցնելուց ավելի չար է, հիրավի կցանկանային մահու չափ աշխատություն ու վիշտ կրել դրանք ստանալու համար, քան թե մի օր իսկ ապրել առանց դրանց: Ուրեմն՝ ով կամենում է տգետների մեջ առաքինության ու շնորհի հանդեպ սիրո բաղձանք արթնացնել, թող նրանց ծանոթացնի առաքինությանը, վերջինիս հնարավոր լինելը ցույց տա և մոլիներին զգալ տա հարգը բարու, որից զրկվեցին, որպեսզի նրանց ցանկությունն ինքնակամ շարժվի՝ առաքինություն ու շնորհ ստանալու և կորցրած բարիքները նորից ձեռք բերելու համար:
    ԼԲ. Թե Աստված ի՛նչ հայտնեց և որքա՛ն հայտնեց, միայն ա՛յս է, որ մարդիկ պարտավոր են իմանալ, իսկ ինչ որ կամեցավ ծածկել, դրանք պետք չէ քննել: Աստծու գաղտնիքները քննելն անպատիժ չի մնում, որովհետև Աստված շատ բան ծածկում է մարդկանց տկարության և իր անսահման բարության ու իմաստության պատճառով: Մեզ օգտակար է իմանալ այն, ինչը կախում ունի մեր անձնիշխան կամքից, այն է՝ խորհել ու գործել բարին: Իսկ ինչ մեզանից կախված չէ, դրանց գիտությունն Աստված միայն իրեն պահեց, և ո՛չ պակաս օգուտ է մեզ համար դրանք չիմանալը:
    ԼԳ. Մարդկանց գործերի նախապատճառներն են զգայությունը, իմացականությունը, կամքն ու կիրքը: Եթե իմացականությունը գիտության լույսով պայծառացած չլինի, զգայությունը նրան իր կրքի ետևից կշեղի, վերջինս էլ կշեղի կամքը, որը գործողության դրդիչն ու բուն պատճառն է: Իսկ շեղված կամքի ներգործությունը, մարդուն մարդկային կենցաղավարությունից օտարացնելով, գցում է անբանների կարգը, որովհետև մարդն անբաններից տարբերվում է միայն իմացականության լույսով ու ուղիղ կամքով, իսկ բանականության մթագնելու և կամքի շեղվելու դեպքում մարդու և անասունի միջև խտիր չկա:
    Փորձով հայտնի է, որ խելագարներն ու մանուկները, որոնցից առաջինների իմացականությունը խանգարված է, իսկ վերջիններինը դեռ չի հասունացած, ինչ որ անում են զգայության դրդմամբ են անում, ուստի օրենքը նրանց արժանի չի դարձնում պատիժների ու վարձատրության, որովհետև նրանց գործերը ոչ թե մարդկային, այլ մարդու գործեր են, այսինքն՝ դրանք կատարում են ոչ թե գիտակցաբար ու ազատ կամքով, այլ կուրորեն ու ասես բնազդաբար:
    Ուրեմն՝ պետք է անհրաժեշտ գիտելիքներով լուսավորել մտքի աչքերը, որպեսզի չլինի թե իբրև կույր մուրացիկ՝ զգայության առաջնորդությամբ հածելով՝ միտքը շրջի հացի փշրանքների համար, այսինքն՝ մարմնական հեշտանքի համար՝ զգայական կրքերի դռների մոտ, և իսպառ սովալլուկ լինի: Ով գիտության լույսից զուրկ է, մտքով կույր է, շրջում է քաղցած և ապրում անբանի պես:
    ԼԴ. Տեսական գիտելիքը մարդուն խոսքի մեջ իմաստուն է դարձնում, իսկ գործնականը՝ ձեռքի գործերում բազմահնար. առաջինը դեգերում է բնականի կամ գերբնականի շուրջ, մինչև երկրային զգայություններից բարձրանում է ճանաչելու իմանալի աշխարհը, իսկ երկրորդը զբաղվում է արհեստներով ու նյութերով, մինչև իր ստեղծածին բնական իրի տեսք է տալիս:
    Սակայն ո՛չ տեսականը և ո՛չ էլ գործնականը մարդուն բարի չեն դարձնում, որովհետև հնարավոր է, որ շատերը տեսական ու գործնական գիտություններում քաջավարժ լինեն, բայց վարքով՝ մոլի: Իսկ մարդուն բարի է դարձնում բարոյական գիտությունը: Որովհետև այլ գիտություններն իրենց հերթին միտքը կատարելագործում են դեպի ճշմարիտը, միտքն էլ իր հերթին՝ կամքն ուղղում դեպի բարին, և մարդիկ Աստծուց վարձատրվում կամ պատժվում են կամքի և ոչ թե մտքի գործողությունից:
    Ուստի պետք է բարոյական գիտելիքներ ձեռք բերել կամքը դեպի բարին ուղղելու համար:

    «Իմաստությունն ավելի շատ է օգնում իմաստունին, քան քաղաքում գտնվող տասը իշխան» (Ժող. Է 20):

    «Զանց անելով իմաստությունը՝ նրանք ոչ միայն վնաս կրեցին բարին չճանաչելու համար, այլև աշխարհում անմտության հիշատակ թողեցին» (Իմաստ. Ժ 8):

    «Ով թաքցնում է ատելությունը, նա հայտնի է դարձնում նենգությունը» (Առակ. ԺԷ 2):

    «Խելք ձեռք բերողը սիրում է իր անձը, և իմաստություն պահողը բարիք է պահում» (Առակ. ԺԹ 8):