Ա. Չկա մեկը, որ երջանկություն
չկամենա, բայց չգիտենալով նրա տեղը՝ անընդհատ իզուր տատանվում է: Մերթ
կարծում է, թե երջանկությունը համադամ խորտիկների մեջ է, և երբ շատ է
զվարճանում, ձանձրանալով թողնում է այս և հարստություն ցանկանում՝ հույս
ունենալով, թե երջանկությունը նրա մեջ է: Երբ ճաշակում է աշխատանքը, որը
պիտի աներ ունեցվածքի ձեռքբերման ու պահպանության համար, դրան անհավան
լինելով՝ ձգտում է իշխանության: Երբ հանգստյան փոխարեն նրանում գտնում է
հայտնի թշնամիների վտանգներ ու սուտ բարեկամների որոգայթներ, այն իբրև
անտանելի բեռ թողնում է և ուրիշ բան փնտրում:
Եվ ինչպես որ ծովն ընկածն այստեղ-այնտեղ է ձեռքը կարկառում՝ գտնելու մի
բան, որով կարողանա փրկվել, այդ ձևով էլ սա է դիմում ամեն բանի, թերևս իր
բաղձանքը կատարի: Բայց իզուր է ջանք թափում ու նեղություն քաշում, որովհետև
քանի մեկը տգետ ու մոլի է, սիրտը չի կարող հանգիստ գտնել: Որովհետև
երջանկությունը, որը մտքի ու ցանկությունների հանդարտությունն է, ուրիշ
բանի մեջ չի գտնվում, եթե ոչ իմաստության ու առաքինության:
Ուստի յուրաքանչյուր մարդ պիտի փնտրի ու ձեռք բերի իմաստություն ու
առաքինություն, որոնցով կկարողանա գտնել բնական երջանկությունն այս
աշխարհում և գերբնականը՝ հավիտենական կյանքում:
Բ. Մարդու համար բնական է երջանկություն փնտրելը: Այդ պատճառով
մանուկներն էլ, երբ սկսում են նոր-նոր քայլել, բնածին մի ախորժանքով
ցանկանում են անդադար շրջել, որպեսզի կարողանան որևէ տեղ երջանկությունը
գտնել: Խաղալիս վեր-վեր են ոստոստում՝ կարծելով, թե այնտեղ է բնակված:
Ձեռքը կարկառում են՝ վերցնելու այն, ինչ տեսնում են՝ համարելով, թե հենց
այդ է իրենց փնտրածը: Հետամուտ են լինում իմանալու այն, ինչ մարդիկ իրար
ականջի խոսում են, որովհետև նրանց այնպես է թվում, թե զրուցում են այն
բանից, ինչն իրենք փափագում են:
Բայց երբ ծերության են հասնում, այնժամ լավ հասկանում են, որ
երջանկությունը չի գտնվում երկրի վրա, ոչ էլ օդի բարձրադիր մասերում և ոչ
այլ բաներում, որոնցում փնտրում էին: Եվ իրենց կարծիքը փոխելով՝ համարում
են, թե երկրի ընդերքում է գտնվում, ուստի իրենց գլուխն ու մեջքը երկրին են
կպցնում: Չեն ցանկանում վեր կենալ և ոչ էլ գնալ ու որևէ տեղ շրջել. իրենց
սիրած ամեն ինչից տաղտկացած խորշում են և ձանձրանում են նրա մասին լսելուց,
ում առաջ փափագում էին: Եվ հուսաբեկվածի պես վարանած դեգերելով՝ մտքերով
տագնապում են և չգիտեն, թե ինչ անեն: Ամենավերջում, ապավինելով մահվանը,
արթուն աչքով սպասում են նրան՝ հաստատ համոզված լինելով, թե միայն նա կարող
է երջանկության հասցնել և նրան էին մանուկ տարիքից կաթոգին բաղձանքով
փնտրում:
Ով կամենում է բախտավոր լինել, թող ապավինի Աստծուն, սակայն չծուլանա
իր պահպանության համար անել այն, ինչ կարող է: Որովհետև Աստված կամենում է,
որ մարդիկ ինչ որ կարող են, անեն, և ինչ չեն կարող, իրեն հանձնեն: Բայց
մարդ կա, որ կամենում է Աստծուն իր համար իբրև սպասավոր ունենալ, և ինչ որ
պատշաճում է, որ մարդն անի, այն թողնում է, որ Աստված կատարի, և երբ չի
կատարում, Աստծուց դժգոհում է՝ չտարբերելով Աստծուն վայել գործերը մարդուն
վայել գործերից:
Արդ, դու արա՛ այն, ինչ կամենում ես ու կարող ես անել, և Աստծուն
հանձնիր ա՛յն, ինչ կամենում ես, բայց չես կարող անել: Եվ եթե կամեցածդ քեզ
օգտակար է, Աստված կկատարի, իսկ ինչ Աստված չի կատարում, իմացի՛ր, որ այն
քեզ բնավ օգտակար չէ, որովհետև Աստված քո օգուտն ավելի լավ գիտի, քան որ
դու ճանաչում ես ու կամենում:
Գ. Մարդու բնությունը միշտ վայելքներ է փափագում՝ նրանցում հավիտյան
հանգստանալու համար, և մահվանից փախչում է, ինչն անմահության բաղձանք է:
Իսկ բնությունը սրանում չի վրիպում, որովհետև բնության գործն Աստծու գործ
է, և ինչ որ բնությունն ունի, Աստծուց ունի: Ուրեմն ինչո՞ւ է օրենքը
վայելքներն արգելում մարդկանց և մահը բարի համարում: Արդարև, բնությունը ոչ
թե այստեղի վայելքն ու կյանքն է փափագում, այլ հանդերձյալինը, հակառակ
դեպքում բնությունն ինքն իր հետ կռիվ կտար, քանզի փորձով գիտենք, որ ով
իրեն հանձնում է վայելքների, բնությունը նրա մեջ տակավին չի հանդարտվում,
այլ նրանում տաղտկանալով՝ զզվում է և ցանկանում ա՛յլ բաղձալի բան: Այսպես
էլ, եթե մեկը ծերության կամ փորձության տառապանքներից նեղվում է, մահ է
կամենում:
Իսկ եթե մարդու բնությունն ըղձար ա՛յս վայելքը կամ ա՛յս կյանքը, ապա
նրանցից չէր ձանձրանա, այլ իսկույն նրանցում, ասես իր կենտրոնում, դադար
առնելով՝ հավիտյան կհանգստանար: Ուստի պարզ է, որ նա ուրիշ բան է կամենում՝
այն, ինչ մարդիկ չեն զգում, այդ պատճառով էլ նեղվում ու տագնապում են և
բնությանը մեղադրում: Բնությունն արդարև անսխալ է իր բաղձանքներում, և
օրենքն իրավամբ է մարդկանց արգելում տրվել այս աշխարհի սնոտի վայելքներին,
որպեսզի երջանիկ լինելու համար իրենց կամքն ուղղեն դեպի հավիտենական
վայելքներն ու անվախճան կյանքը և չհակառակվեն Աստծուն, ով բնությունն իբրև
ճշմարիտ օրենք հաստատեց:
Դ. Երջանկությունն Աստծուն ամեն ինչից առավել սիրելն է: Որովհետև
ինչպես Աստված է մարդուն Իր բոլոր արարածներից ավելի սիրում, այդպես էլ
կամենում է, որ և Ինքը մարդկանցից սիրվի ամեն ինչից ավելի: Ով Աստծուն չի
սիրում, ինչպես պետք է սիրել, անհանգիստ վարանում է. որովհետև անհնար է, որ
մարդու բաղձանքը հանգստանա այլ բաներով, եթե ոչ միայն Աստծով: Ուստի երբ
մարդիկ Աստծուց դուրս մի բան են սիրում, չեն կարող անձանձրույթ հարամնալ
նրանում: Որովհետև միայն Աստված է սիրո առարկա, որով կարող է հանգստանալ
մարդու բաղձանքը:
Ե. Ամենքը սրտում ավելի զգուշությամբ պիտի պահեն Աստծու երկյուղը, քան
բոլոր բարիքները, քանի որ նրանո՛վ կարելի է ձեռք բերել ճշմարիտ
առաքինությունները, որոնք առաջնորդում են դեպի երջանկություն: Ով Աստծու
դատաստաններից չի երկնչում, կամ Աստծու կատարյալ սերն ունի, կամ հոգով
ամբողջովին մեռած է:
Զ. Ապերջանիկ ու թշվառ է նա, ով ուղիղ հավատք ու առաքինի վարք չունի,
որովհետև հոգով կույր է և չի կարողանում տեսնել աստվածային լույսի
պայծառությունը: Թեկուզև մեկը իմաստուն լինի և խոստովանի, թե ամեն ինչ
գիտի, այնպիսին հպարտացած է և ոչինչ չգիտի. որովհետև չունի ճշմարիտ
գիտությունը, որն ուղիղ հավատով Աստծուն ճանաչելն ու Նրան բարի գործով
ծառայելն է:
Ավելի լավ է Աստծուն սիրել առանց սիրո գիտական սահմանումն իմանալու, քան սիրո սահմանումն իմանալ առանց Աստծուն սիրելու:
Ճշմարիտ հավատացյալը գործադրում է այն, ինչին հավատում է: Ուստի ով
հավատում է, թե բարվոք ապրողի համար երջանիկ վիճակ է պատրաստված, և ինքը
չար կերպով է վարվում՝ չհավատացողի պես, թերի հավատ ունի: Որովհետև չար բան
գործել չի կամենում նա, ով հավատում է, թե յուրաքանչյուրին ըստ իր գործերի
հատուցում է սպասում:
Ոչ ոք չի կարող Աստծու կամքը կատարել հավիտենական կյանքը ժառանգելու
համար, եթե Աստծուց չխնդրի և իրեն չտրվի այն՝ ըստ այսմ. «Խնդրեցե՛ք
Աստծուց, և Նա կտա ձեզ» (Մատթ. Է 7):
Է. Աստծու կողմից մարդն ազատ ու անձնիշխան ստեղծվեց, բայց իր
երջանկությունը չիմանալով՝ որպես շղթայակապ գերի ծառայում է
մոլություններին: Արդարև նա է ազատ, ով բռնությունից զերծ է և ինքնուրույն է
բարիք գործում. որովհետև ունեցվածք, հաջողություններ ու մարմնի ինչ-ինչ
անդամներ կորցնելու և մահվան իշխանության տակ ընկնելու դեպքում էլ կամքը
տակավին ազատ ու բարեհոժար է: Իսկ ով իր անձնիշխանությունը չարաչար է
վարում, թեկուզև ազատ ու հրամանատու մեկը լինի, իրեն մոլությունների ծառա է
դարձնում, ինչից առավել անարգ ու ետին ծառայություն չկա:
Ուրեմն՝ մարդիկ, որ ազատ են ծնված, թող ծառա չդարձնեն իրենց: Ճշմարիտ
ազատը նա է, ով իր կամքը հաստատել է բարու մեջ և հոժարությամբ է բարին
գործում: Բարի լինելը, այսինքն՝ սակավ բարիքներով բավարարվելը, բավական չի
համարվում, այլ պետք է ջանալ ավելի բարի լինել, այսինքն՝ բարի գործերն օր
առ օր շատացնել:
Ով ծառայում է Աստծուն ու հպատակվում նրա օրենքներին, ճշմարիտ ազատ է, ինչ վիճակում էլ որ լինի:
Ը. Երջանիկ է նա, ով իրեն Աստծու առաջ միշտ ներկա է ճանաչում և
Աստծուն՝ իր առաջ ներկա, ինչպես որ կա էլ իրականում: Մտածելով, թե Աստված
ո՛չ այլ մեկի մասին է հոգում, եթե ոչ իր, ինքը նույնպես ո՛չ այլ ինչ է
խորհում, եթե ոչ Աստծու կամքը կատարելը: Որովհետև Աստված ամեն ինչ արեց
մարդու համար և մարդուն՝ միայն Իր համար, ուստի հարկ է, որ մարդ միայն
Աստծուն ծառայի: Իսկ սա այնժամ է լինում, երբ մարդ ինչ որ մտածում, ասում
ու կատարում է, այդ ամենն Աստծու փառքին է վերածվում:
Եվ երբ իրեն Աստծու առաջ ներկա է ճանաչում և Աստծուն՝ ամենուրեք ներկա,
գործերը տեսնող ու մտածումները քննող, վնասակար դիպվածների պատահման
ժամանակ բնավ չի վրդովվում, որովհետև ստույգ գիտի, որ Աստված սիրում է
իրեն, միշտ կամենում իր օգուտը և երբ թույլ է տալիս, որ վնաս պատահի, սա
նույնպես իր օգտի համար է: Արդ, ով այսպես է մտածում, իսկապես ուրախ ու
խաղաղ է իր բովանդակ կյանքում:
Թ. Երջանիկ է նա, ով ոչ ինքն է ուրիշին ծառա և ոչ էլ ուրիշներին է իր կամքին ծառայեցնում:
Ժ. Պատճառն ու գործը, քանի որ առնչակից են, փոխառփոխ միմյանց են նայում
ու ցույց տալիս: Արդ, պատճառները չորսն են՝ արարչական, որի կամքով է
գործը, նյութական, որից է գործը, տեսական, որով է գործը, և վախճանական, որի
համար է գործը:
Եվ որովհետև մարդու արարչական պատճառն Աստված է, նյութականը՝ հողը կամ
տարրերը, տեսականը՝ բանական հոգին, ու վախճանականը՝ երանական փառքը, ուստի
մարդը, իբրև Աստծու գործ, առնչություն ունի իր արարչական պատճառի՝ Աստծու
հետ ու դեպի նրան է միտում, որովհետև ցանկանում է ծառայել նրան: Եթե
նույնիսկ չի կարողանում ճանաչել ճշմարիտ Արարչին, իբրև Աստծու, որևէ
արարածի է ծառայում՝ իր կողմից աստված կարծվածին, որովհետև բնությունն ինքն
է դեպի այդ ձգտում:
Առնչություն ունի և այն նյութի հետ, որից գոյացավ: Այդ պատճառով էլ,
քանի որ հողից (կամ տարրերից) է, մարմնով հակվում է դեպի այն, մինչև որ նրա
մեջ տարրալուծվում է:
Առնչություն ունի և տեսական պատճառի՝ հոգու հետ, որովհետև չի կամենում
նրան թողնել, որպեսզի չապականվի: Ուստի մարդը խորշում է մեռնելուց,
որովհետև մեռնելը հոգու բաժանումն է մարմնից: Իսկ հոգին, իբրև անմարմին
գոյացություն, ինքնաբերաբար միշտ ցանկանում է անմարմինների վիճակն ու
մարմնի բանտից ազատում, խիստ սիրում է խոկալ իմանալիների մասին և հոգևոր
մխիթարություն է փնտրում: Եվ որովհետև անմահ լինելով՝ միշտ անմահություն է
տենչում, տակավին մարմնում բնակված՝ կամենում է ապագայի համար հավիտենական
հիշատակ թողնել, ինչը նշան է նրա անմահության:
Առնչություն ունի և վախճանական պատճառի հետ. որովհետև երանությունը,
հանգիստ ու բաղձանքների կատարում լինելով, դեպի իրեն է քաշում բոլոր իր
համար կարգվածներին: Ուստի ամեն ոք իր հանգիստն է կամենում, ինչպես
ճանապարհորդը՝ ժամանած տեղում: Որովհետև քանի դեռ բնությունը չի հասել իր
վերջին նպատակին, չի հանգստանում: Սակայն մարդու վերջին նպատակը, ըստ
Աստծու սահմանման, այս կյանքում չի տրվում, այլ հանդերձյալում. որովհետև
երկրի վրա չկա մի արարած, որ կարողանա բավարարել մարդու փափագը: Այդ
պատճառով էլ մարդիկ այս կյանքում միշտ անհանգիստ են, եթե նույնիսկ աշխարհի
բոլոր բարիքներով հղփացած լինեն:
Սա հայտնապես ցույց է տրվում առաքինիների մտքի հանդարտությամբ և
աշխարհասերների ալեծուփ մտքերով: Առաքինի մարդիկ, իրենց շավիղներն ուղղելով
դեպի Աստված, զանց են առնում աշխարհի բարիքները և վերջին նպատակին
հասնելու համար իբրև միջոց ընտրելով առաքինությունը՝ ամեն ինչում անդորր
մտքով նավարկում են՝ ժամանելու վերջնական երջանկության նավահանգիստը՝ բնավ
չհոգալով անցավոր իրերի ու աշխարհի փոփոխությունների մասին: Իսկ աշխարհասեր
մարդիկ վարանական մտքով անհանգիստ խուճապում են և չեն կարողանում գոնե մի
վայրկյան մտքի անդորրություն գտնել, եթե նույնիսկ մեծահարուստ իշխան կամ
ինքնակալ կայսր լինեն:
Քանի որ բնությունը բուռն բերմամբ դիմում է դեպի նպատակը, մարմնի
դույզն-ինչ հանգստություն գտնելիս զգայական կույր բաղձանքով հարում է նրան՝
իբրև իր նպատակի: Բայց տեսնելով, որ չի կարողանում նրանով հանգստանալ, այն
բաց է թողնում և ուրիշը ցանկանում, դրանից էլ զզվում և ուրիշներ փափագում:
Եվ այսպես ամենքը, մի հաճույքից դեպի մյուսը ոստնելով, անդադար թափառում
են՝ հասնելու իրենց նպատակին, բայց չիմանալով, թե այն ինչ է կամ որտեղ է
գտնվում՝ ապարդյուն տագնապում են:
Ուրեմն թող ճանաչեն, որ Աստվա՛ծ է մարդու ստույգ նպատակը, որին հնարավոր է հասնել միայն առաքինության ճանապարհով:
Ուրեմն թող թողնեն աշխարհասիրությունը և առաքինության հետևեն, որպեսզի
կարողանան փնտրածը գտնել, այլապես հնարավոր չէ, որ հասնեն իրենց նպատակին
ու երջանիկ լինեն:
Բայց կան և աշխարհասերներ, որոնք այն գտնելու համար աշխարհի իրերում են
դեռ դեգերում, սակայն ոչ մարդու փափագն է դադարում նորանոր վայելքներ
փնտրելուց և ոչ վայելքներն են պակասում: Եվ աշխարհի վայելքների հետ մարդու
սրտի այս վեճը տևում է մինչև գերեզմանի դուռը, ուր հուսաբեկ եղած՝ մարդը
լավ հասկանում է, որ իզուր չարչարվեց աշխարհի իրերում իր վերջին
երջանկությունը գտնելու. բայց սրանից հետո այն ձեռք բերել անկարելի է,
որովհետև սկսում է սերմանել այն ժամանակ, երբ ուրիշները հնձում են:
ԺԱ. Մարդկանց սիրած ո՛չ բոլոր բաներն են սիրո արժանի. որովհետև սիրում
են աշխարհն ու նրա վայելքները: Ուստի հաճախ փոխում են իրենց մի տիրոջը մի
ուրիշով և ո՛չ մեկի, ո՛չ մյուսի հանդեպ հաստատուն չեն մնում: Ուրեմն եթե
կամենում են միշտ սիրո մեջ մնալ, ճշմարիտ բարին թող սիրեն, որովհետև միայն
նա է սիրո արժանի:
ԺԲ. Եթե մարդը չունենար Աստծուց իրեն խոստացված հանդերձյալ երջանիկ
կյանքը, երկրի վրա նրանից ավելի թշվառ մեկը չէր գտնվի. ծնվում է
արտասուքով, սովորում աշխատանքով, ապրում տառապանքով ու մեռնում ցավերով:
Ուստի ամենքը պիտի ջանան բարի գործերով հասնել խոստացված երանավետ կյանքը
ժառանգելուն:
ԺԳ. Բարիներն ու չարերն իրենց Աստծու ծառա են հավասարապես խոստովանում,
բայց արդյունքում տարբերվում են: Բարիներն իբրև որդի են ծառայում.
աշխատում են միայն Աստծու փառքի ու սիրո համար և իրենց ու յուրայինների
խնամքն աստվածային կամքին հանձնում: Ուստի Աստված նրանց մասին հոգ է տանում
այնքան ժամանակ, որքան այս երկրում են, և երկնքում էլ հավիտենական փառքը
շնորհում: Որովհետև Աստծու մեծությանն այսպե՛ս է վայելում՝ անհուն բարիքով՝
Իր հավիտյանում վարձահատույց լինել նրան, ով սեփական հավիտյանում սիրեց
Աստծուն ու հավատարմությամբ ծառայեց Նրան: Եվ այս փոխարինությունն ըստ
գործի կամ գործողի արժողության չէ, այլ ըստ ընդունող Աստծու բարության ու
ողորմության առատության. որովհետև ըստ առաքյալի՝ «Այս ժամանակի
չարչարանքներն արժանի չեն բաղդատվելու գալիք փառքի հետ» (Հռոմ. Ը 18):
Իսկ չարերն իբրև վարձկան են ծառայում, որովհետև աշխատում են սեփական
փառքի ու սիրո համար, և իրենց ու յուրայիններին Աստծուն չեն հանձնում,
որովհետև կամենում են ամեն ինչ իրենց ուզածով անել: Ուստի Աստված էլ
չարերին, իբրև վարձկանների, միայն ժամանակավոր բարիքներով է վարձատրում
(իսկ վարձատրում է, որովհետև իր արարածներն են): Ուստի նրանց կյանքի
սպառման հետ սպառվում է և նրանց վարձը՝ վարձու մշակների նման, որոնք օրվա
երեկոյանալու ժամանակ, սակարկված դրամն առնելով, գնում են, որովհետև իբրև
որդի չծառայեցին, որ որդու ժառանգությունը ստանան: Եվ որովհետև իրենց
հավիտյանում արհամարհեցին անհուն բարին, որ խոստացավ Աստված իր հավատարիմ
ծառաներին, Աստծու հավիտյանում անհուն բարիքից իրավամբ են զրկվում:
«Երանի նրանց, ովքեր անբիծ ուղի են բռնում և ընթանում են Տիրոջ օրենքով» (Սաղմ. ՃԺԸ 1):
«Ես երանի եմ տալիս այն ժողովրդին, որն այս վիճակում է. նաև երանի՜ այն ժողովրդին,
որի Տերն Աստված է» (Սաղմ. ՃԽԳ 15):
«Երանի՜ այն մարդուն, որ կլսի ինձ, և այն մարդուն, որ կպահի իմ
ճանապարհը, որովհետև ինձ գտնողը կյանք է գտնում և Տիրոջից փրկություն
ընդունում» (Առակ. Ը 34):
«Արդ ինչպե՞ս է, որ ամբարիշտները միշտ ողջ են մնում, տարիքը առնում, նույնիսկ լողում են հարստության մեջ» (Հոբ ԻԱ 7):
«Երանելի՜ են նրանք, որ պահում են Նրա պատվիրանները: Նրանք իրավունք
ունեն ուտելու կենաց ծառից և մտնելու քաղաքի դռներով» (Հայտն. ԻԲ 14):