Ա. Բարկությունն անվանել բոլոր չարիքների աղբյուր անտեղի չէ, որովհետև
չկա չարիք, որ բարկությունից առաջ չգա՝ հայհոյանք, հարված, սպանություն,
գերություն, ունեցվածքի կորուստ, քաղաքների ավերում, խաղաղության, սիրո և
բոլոր բարիքների վերացում. մի խոսքով՝ բարկությունը մարդկային ցեղի ժանտախտ
ու դժոխքի դուռ է:
Բ. Բարկությունը հոգու կիրք է, որի պատճառը սրտի շուրջ արյան եռքն է,
որի չափը երբ անցնում է, մարդու մեջ մեծամեծ վնասներ են գործվում, մինչև
իսկ երակները պայթելու և տարաժամ մահվան հասնելու աստիճան: Որովհետև «բարկ»
բառը նշանակում է սաստիկ ու ազդու, ուստի առած կա, թե բարկ քացախն իր
ամանին վնաս է: Այս պատճառով էլ բժիշկները մարդկանց պատվիրում են սաստիկ
բարկությունից զգուշանալ, քանզի դրանից առողջը հիվանդանում է, և հիվանդը՝
մեռնում, երբեմն էլ բարկությունը հիվանդանալու ժամանակ ու տեղ չի թողնում,
այլ իսկույն նույն տեղում, իբրև անողորմ դահիճ, կյանքից զրկում:
Գ. Բարկացողը ոչ միայն իրեն է վնասում, այլև այն ընկերոջը, որի վրա
բարկանում է. որովհետև նման է խախուտ որմի, որը փլչելիս ոչ միայն ինքն է
փշրվում, այլև խորտակում ու փշրում է նրանց, ում վրա ընկնում է: Շատ անգամ
բարկացողն այնքան է խելագարվում, որ ինքն իր վրա է հարձակվում ու իրեն
կորստյան մատնում:
Դ. Մոլեկան բարկության տգեղությունը լավ ճանաչում է նա, ով այդ ժամանակ
իր դեմքը նայում է հայելու մեջ և կամ մտաբերում սաստիկ բարկացածների
կերպարանքը: Այդժամ իմանալով, թե որքան տգեղ ու գարշելի է բարկության ախտը՝
զգուշանում է նրան տեղի տալ և ավելի լավ է համարում հեզությամբ մեռնելը,
քան բարկությամբ ապրելը:
Ե. Բարկությունը գինով արբեցության պես կորցնել է տալիս մարդու
բանականությունը, այն աստիճան, որ բարկացողը չի հասկանում, թե ինչ է խոսում
կամ լսում, և իբրև դիվահար՝ ոչ ոքից չի ակնածում, վնասից չի խուսափում,
իրեն նետում է կրակի մեջ ու սրի վրա և միևնույն ժամանակ կորցնում թե՛
մարմինը, թե՛ հոգին:
Զ. Բարկացողը բարքով բնավ չի տարբերվում կատաղի շնից: Որովհետև ինչպես
շունը, թողնելով քարը գցողին, հաչում, գռմռում ու խածատում է քարը, այսպես և
սա է անտեղի հայհոյում, զայրանում, ամենքի հետ կռվում, որով անարգ ու
արհամարհելի է ամենքի աչքին դառնում: Մարդու համար ավելի մեծ նախատինք է
սեփական կրքերից հաղթահարվելը, քան բազմաթիվ թշնամիներից, և ավելի մեծ
պարծանք է անբան բարկությանը հաղթելը, քան բազում ժողովուրդներին տիրելը:
Չկա ավելի ազատ մեկը, քան նա, ով զերծ է մոլեկան կրքերից, և ոչ ավելի մեծ
հաղթող, քան նա, ով հաղթում է դրանց: Որովհետև այդպիսին երկրում վարում է
երկնային խաղաղ ու անվրդով կյանքը:
Է. Բարկությունը թեպետ ամենքի մեջ էլ չար ու դաժան է, բայց իշխանավոր
մարդու մեջ ավելի չար ու դաժան է: Որովհետև հասարակ մեկը բարկանալիս իրեն
ավելի է վնասում, քան ընկերոջը, իսկ իշխանավորը բարկանալիս մեծամեծ վնաս է
հասցնում ամենքին: Ուստի պետք և արժան է, որ իշխանավորները բարկությանը
տեղի չտան կամ արագ կերպով հեզության անցնեն:
Ը. Բարկությունը չար ու զգուշալի ախտ է, որովհետև ոչ միայն
տկարամիտներին ու դաժանաբարոներին է ախտահարում, այլև խելացի ու բարի
մարդկանց, այն ժամանակ, երբ ըստ կրոնի պահանջի ծոմապահության մեջ են կամ
սովոր լինելով գործածել քթախոտ, սուրճ կամ ծխախոտ, այլևս չեն գործածում:
Ուստի ամենքը պարտավոր են իրենց կրթել հեզության մեջ, որպեսզի անտեղի
կամ մեկի փոքր հանցանքի համար չբարկանան: Քանզի մի թերություն, որ
ինքնըստինքյան թեթև է կամ անգիտությամբ գործված, ավելի դյուրավ ուղղվում է
խրատական փափուկ խոսքերով, քան սաստիկ բարկությամբ:
Թ. Բարկությունը բարկացողի սրտում երբեմն ոխակալությամբ ծածկվում է,
ինչպես կրակը՝ մոխրի տակ, որպեսզի հարմար ժամանակ քինախնդիր լինի: Որովհետև
կան ոմանք, որ հենց նույն տեղում իրենց բարկությունը հայտնում են և իբրև
մի փոքր քամուց շարժված ծով՝ մեծամեծ ալիքներ բարձրացնում, խռովվում ու
խռովում ուրիշներին: Այսպիսիք են հիմարները, կասկածամիտները, թեթևամիտներն
ու տաքարյունները:
Բայց կան և ոմանք, որ երկար ժամանակ բարկությունն անմեռ են պահում
սրտում, ուստի ոխակալ են: Սրանցից շատերը, նախքան իրենց ատելիներին
բարկության հրով այրելը, իրենք են բոցակեզ լինելով այրվում դժնիկի նման:
Ժ. Բարկությունը վրդովում է բանականությունը, տալիս գործել անվայել
բաներ՝ չթողնելով գործել վայելուչը: Ուստի ով կամենում է բարկացածին
համոզել, որ հեզ դառնա, թող մի փոքր թողնի, որ սաստիկ զայրացումից
հանդարտվի, կամ սկզբում համաձայնի նրան՝ բարկությունն արդարացնելով, իսկ
հետո սակավ առ սակավ համոզի նրան ու հանգստացնի: Անհաղթ թշնամիներն ավելի
դյուրավ հաղթահարվում են համոզիչ խոսքերով, քան ահավոր ռմբարկուների
մեծամեծ ռումբերով:
ԺԱ. Կրակը վառոդով է ջանում հանգցնել, ով ջանք է գործադրում բարկացածին բարկությամբ հանդարտեցնել:
ԺԲ. Ոչ մի բարկացող չի կարող իմաստուն լինել, որովհետև բարկությունն
իմաստության հետ չի բնակվում: Իսկ Աստծու բարկությունը ոչ միայն անիրավների
հանդեպ արդար վրեժխնդրություն է, այլև նրանց բարիքների պատճառ. որովհետև
տանջելով շատ անգամ չարերին բարի է դարձնում և անպիտաններին՝ պիտանի:
ԺԳ. Բարկությունը հաճախ տեսնվում է ծերերի ու հիվանդների մեջ, որոնք
ստեպ տրտնջում են ընտանիքի ու սպասավորների ծառայությունից և բարկանում
նրանց վրա՝ կարծելով, թե ուրիշներն էլ են բարկանալու առիթ տալիս: Բայց
հույժ սխալվում են, որովհետև նրանց շուրջ եղող բոլոր մարդիկ էլ, ներելով
նրանց տկարությունը, ցույց են տալիս, թե նրանց բարկությունն արդար է,
որպեսզի չլինի թե ծերը հիվանդանա, կամ հիվանդը մեռնի:
Արդարև, ծերը, կորցնելով առույգ հասակն ու մարմնի կարողությունը, երբ
չի կարողանում վայելել հաճույքները, որ տեսնում է, սրտի ներսում տառապում
է, ուստի ինչ որ անում են նրան, անախորժ է թվում նրան, տրտնջում է ու
զայրանում: Հիվանդն էլ, ցավերից վշտացած, անտեղի բարկությամբ վշտացնում է
նրանց, որոնք տքնում են իր առողջության համար: Այնինչ նրանք պետք է ավելի
բարկանային իրենց բնության վրա, թե ինչու ծերացան կամ հիվանդացան, քան թե
ընտանիքի ու սպասավորների: Ոչ սակավ վարձ պիտի ստանան Աստծուց նրանք, որոնք
համբերությամբ խնամում են ծերին ու հիվանդին. որովհետև վերջիններս մանուկ
են համարվում, որի միտքը տկար է և ընդունակ չէ ճանաչելու մարդու երախտիքն
ու շնորհակալ լինելու նրանից:
ԺԴ. Եթե որևէ իշխանավոր կամենում է բարկության ախտից զերծ մնալ, թող
չծառայի իր քմահաճույքներին. որովհետև բարկությունն ավելի առաջանում է
կամապաշտությունից, քան ծառայողների հանցավորությունից:
ԺԵ. Բարկացողն անտանելի վիշտ է իր ընկերակիցների համար, որովհետև ինչ
որ ուրիշները խոսում կամ գործում են, իրեն անարգանք է թվում: Որովհետև
ինչպես որ ցուլերն են կատաղում կարմիր գույնից, գազանները խռովվում իրենց
ստվերներից, և գրաստները խրտնում ճանապարհին ընկած դիակներից, այդպես էլ
բարկացողն ունայն ու սին պատճառներից վրդովվում ու աղմուկ է բարձրացնում:
ԺԶ. Բարկությունը մշտնջենավոր տանջանք է բարկացողի համար. որովհետև եթե
վերջինս նավաստի է, քամու հետ է կռվում, եթե ջորեպան՝ գրաստների հետ, եթե
երկրագործ՝ եզների հետ, եթե պայտար՝ ձիերի ու էշերի հետ, և շատ անգամ
նախատում է նրանց ու հայհոյում:
Ուրեմն նրանք պիտի անբան ու անզգա արարածներին բանական դարձնեին կամ
իրենք անբան ու անզգա լինեին, որպեսզի նրանց հետ նույն բնությունն ու բարքն
ունենալով՝ միմյանց հետ խաղաղությամբ վարվեին:
Եվ հիրավի, բարկացողների բնությունը բնավ օտար չէ անբան ու անզգա
էակների բնությունից, որովհետև կամենում են, որ անբան ու անզգա արարածները
հնազանդվեն իրենց ամեն քմահաճության ու հրամանի:
Բայց կան ոմանք, որ անբան արարածներից ավելի անբան են և անզգաներից
ավելի անզգա, որովհետև կռվում են իրենց հանդերձի քղանցքի հետ, թե քայլքին
խանգարեցին, և քարի հետ, թե խոչնդոտ եղավ: Եվ պատահում է, որ իբրև
խելացնոր՝ իրենք իրենց հետ են խոսում, իրենց նախատում ու հայհոյում և եթե
չհանդարտվեն, գուցե իրենց հարվածներ տան ու մեռցնեն:
ԺԷ. Բարկության ախտի դեմ դյուրապատրաստ դեղ է մարդու բնության
տկարությունը ճանաչելը, որն առավել տկար է մանուկների, կանանց, երկչոտների
ու թեթևամիտների մեջ, և սպասավորների սխալները ներելը, որ ակամա գործվում
են նրանց անգիտությունից կամ տկարությունից. որովհետև եթե նույնիսկ կամենան
իրենց պարտավորությունն անթերի կատարել, միևնույն է, հնարավոր է, որ
ինչ-ինչ բաներում թերանան:
Ուստի տանուտերը ներողամիտ ու համբերող պիտի լինի և ոչ թե վառոդի պես
բոցակիզի նրանց, որպեսզի չլինի թե հուսահատվելով կորցնեն իրենց
հավատարմությունը և մտածեն նրան չարիք հասցնել:
ԺԸ. Բարկացող իշխանավորը, սպասավորի մի փոքր թերության համար մեծապես
զայրանալով և անվայել բաներ խոսելով կամ հայհոյելով, հլու սպասավորին
հանդուգն է դարձնում և հավատարիմին՝ անհավատարիմ: Իսկ հեզաբարո իշխանը
քաղցր խրատներով ու խելամիտ հանդիմանությամբ անկիրթին զգոնության է բերում,
անզուսպին՝ հլության, օտարին որպես հարազատ դարձնում և ազատ սպասավորին՝
հոժարամիտ, արծաթագին ծառա:
ԺԹ. Մարդ կա, որ իրավամբ է բարկանում, սակայն չափի մեջ չմնալով՝
հետզհետե սաստկացնում է իր սրտնեղությունն ու զայրույթը՝ սուր բարկության
գագաթին հասնելու աստիճան: Եվ այդժամ բանականության լույսը խավարում է
անմիտ կրքի միգապատ ծխից, և նա գահավիժելով կործանվում է հոգու ու մարմնի
անհնարին վտանգների մեջ, կորցնում բարկանալու իր իրավունքը և մեղքի տակ
ընկնում:
Ուստի ավելի լավ է սկզբում հանցավորին մեղմորեն խրատել ու հանդիմանել,
քան թե բարկության կրքին տեղի տալ. որովհետև բարկանալը դյուրին է, բայց
առանց վնասի հանդարտվելը՝ դժվարին. որովհետև ըստ առածի՝ ով բարկությամբ է
վեր կենում, վնասներով կնստի:
Ի. Բարկությունը կարևոր կիրք է՝ բնավորված մարդու բնության մեջ, և
հանիրավի հասցված վնասի համար վրեժխնդիր լինելու արդար բաղձանք է՝ ըստ
այսմ. «Եթե բարկանաք, մի՛ մեղանչեք» (Սաղմ. Դ 5): Որովհետև չափավոր
բարկությունը՝ ըստ տեղի, անձի և ըստ այլ բոլոր պարագաների, արդարությունը
վերականգնում է և անիրավությունը վանում: Իսկ երբ իբրև բոց վառվելով ու
բորբոքվելով՝ չափն անցնում է կամ կռվում ընդդեմ իրավունքի ու արդարության,
այդժամ չար ու անպիտան կիրք է, որ բարկացողություն է կոչվում, և երբ
ցրտասառույց թմրությամբ դեմ դուրս չի գալիս անիրավությանը և չարիքների
համար վրեժխնդիր չի լինում, այդժամ անզգայություն է: Ուստի պետք է գտնել
ուղիղ միջասահման կետը երկու մոլեկան ծայրերի, այսինքն՝ բոցավառ բարկության
ու ցրտասառույց անզգայության միջև, իսկ դա հեզությունն է, որն այս երկու
ծայրահեղ մոլությունների միջին սահմանում գտնվող առաքինություն է: Ուստի
բարկանալը նրա վրա, ով Աստծուն ընդդիմանում է, բարի նախանձ կամ
նախանձավորություն է կոչվում: Բարկանալը նրա վրա, ով ընդդիմանում է ուղիղ
բանականությանը, սրտմտություն կամ զայրացում է կոչվում: Մեկի բարկանալը նրա
վրա, ով ընդդիմանում է իրեն, ատելություն կամ վրեժխնդրություն է
համարվում:
ԻԱ. Բանական բարկությունը, որ մասնավոր անվամբ կոչվում է սրտմտություն,
ցասմնական զորության գործն է և բնությունից մարդուն տրված զենք՝ նրանով
արիանալու, իրեն վնասից պաշտպանելու և իր բնության հակառակորդին վանելու
համար: Բայց երբ բանականության դեմ ապստամբում է, կոչվում է անբան
բարկություն կամ բարկացողություն և պաշտպանելու փոխարեն մարդուն վտանգի մեջ
է գցում, և մարդը չի կարողանում բանական արարածի պես խորհել, խոսել ու
գործել, այլ ամեն ինչ անկարգաբար է անում՝ ի վնաս իրեն և ընկերոջ:
ԻԲ. Շունը հաչում է դռան բախոցի վրա՝ չիմանալով, թե բախողն ով է՝
ընտանի, թե օտար. բարկացողն ամեն ինչի համար բարկանում է՝ օգտակարն ու
վնասակարը չճանաչելով: Բայց սաստիկ բարկությամբ իրեն ավելի է վնասում, քան
ուրիշին, և պիծակի նման ուրիշներին խայթելով՝ ինքն է մեռնում:
ԻԳ. Բարկացողը խելագարներից ու դիվահարներից անարգ է. որովհետև նրանք
իրենց կամքից անկախ են անարգության հասնում, իսկ սա՝ կամովին: Նրանք շատ
անգամ վախենալով զգաստանում են, իսկ սա բնավ չի երկնչում: Ուստի նրանք
կարեկցության են արժանի, իսկ սա՝ վրեժների ու պատիժների:
ԻԴ. Վայրի գազանները որքան էլ կատաղեն, իրենցից ծնվածներին վնաս չեն
պատճառում, իսկ բարկացողն այլևս չի խնայում զավակներին ու ընտանիքին, ուստի
ավելի վատթար է, քան կատաղի գազանները:
ԻԵ. Բարկությունն ավելի տեսնվում է հպարտների մեջ, քան այլ մոլիների,
որովհետև հպարտը կամենում է, որ ամեն ոք իր կամքին հետևի: Ուստի երբ մեկն
իր հպարտի կամքին դեմ բան է անում, կամ իրեն անհաճո մի բան խոսում, իսկույն
բարկությունից պայթում է, առանց մտածելու, թե գործը կամ խոսքը բարի՞ է,
թե՞ չար, բավական է, որ ինքը չի հավանում: Եվ եթե չի կարողանում դա
խափանել, իր կրքից տանջվում է, մինչև որ նույնիսկ մեռնում է. որովհետև
բարկությունը ժանտ ծնունդ է, որն իր ծնողին սպանում է:
Իսկ խոնարհը հանգիստ ու երկար է ապրում. որովհետև եթե բարի է այն, ինչ
խոսում կամ գործում են ուրիշները, համաձայնում է նրանց, իսկ եթե չար է,
բարկությամբ չի բորբոքվում, այլ դրանից հեռու է մնում:
ԻԶ. Բոլոր բարկացողները փոքրոգի են: Որովհետև մարդ բարկանում է այն
բանի վրա, ինչին անկարող է տոկալ, և այդժամ ցասմնական կիրքը բորբոքում է
արյունը սրտի շուրջ, ինչի պատճառով բարկացածը բոցաշնչում ու հառաչում է և
սառը ջուր կամենում սրտի տապը զովացնելու համար: Այստեղից խիստ տաք
գոլորշիներ, ասես սաստիկ հնոցից, ջլերով ու նյարդերով ելնելով մինչև
ուղեղը, մթագնում են բանականության լույսը և ասես անբան դարձնում՝ բազում
անգամ պես-պես ախտերի և երբեմն մահվան պատճառ դառնալով: Այդ պատճառով էլ
ում ռունգները լայն են, նա բարկությունից շուտ է հանդարտվում, որովհետև
արյան ծխամած գոլորշիները ռունգների լայնանիստ խողովակներով դյուրավ դուրս
են գալիս ուղեղից: Իսկ ում ռունգները փոքր ու սուր են, նա դժվարությամբ է
հեզ դառնում. որովհետև գոլորշիները, հաջող ելք չունենալով, ուշ են ուղեղից
վտարվում: Իսկ արյունը, որ վառվել էր սրտի շուրջ, բարկության կրքի թափից
եռալով, տարածվում է երակներով և ողջ մարմինը ջերմացնում. ուստի բարկացածի
դեմքն արյան գույն է ներկվում, և կրակի կայծակներ են թափվում նրա աչքերից:
Եվ սիրտը, արյան պակասելու պատճառով, զրկվում է իր բնական ջերմությունից և
սկսում դողալ. ուստի և աշխարհաբար հայերենով բարկանալը կոչվում է սրդողել,
այսինքն՝ սրտդողել, որից առաջանում է նաև ձեռքերի, ոտքերի և ողջ մարմնի
դողդոջյուն:
Ուրեմն մեկի բարկության պատճառը փոքրոգի լինելն է. որովհետև եթե
մեծահոգի լիներ, ցասմնական կրքին չէր թողնի ապստամբել բանականության դեմ.
քանզի բարկացածը շատ անգամ անցնում է բանականության սահմանը:
Ուստի ով բարկությունից հաղթվում է, թեպետև մեծատուն մեկը լինի, մեծահոգի չէ, այլ մանավանդ տկար ու փոքրոգի:
Գեղեցիկ բարկություն է սեփական բարկության վրա բարկանալը:
«Զայրացկոտ մարդը կռիվ է հարուցում, բայց համբերատարը խաղաղեցնում է այն» (Առակ. ԺԵ 18):
«Ընկեր մի՛ լինիր բարկացկոտ մարդուն և մի՛ առնչվիր դյուրաբորբոք բարեկամի հետ» (Առակ. ԻԲ 24):
«Ամեն մարդ, որ զուր տեղը բարկանում է իր եղբոր վրա, ենթակա կլինի դատաստանի» (Մատթ. Ե 22):
«Թող ամեն մարդ արագ լինի լսելու մեջ, ծանր՝ խոսելու մեջ և
ծանր՝բարկանալու մեջ, որովհետև մարդու բարկությունը Աստծու արդարությունը
չի կատարում» (Հակոբ Ա 19-20):