Ա. Առաքինությունն օգտակար
բաների գործադրությունն է և արարքներում ու կրքերում վնասակար բաներից
խորշումը՝ երկու մոլեկան ծայրերի միջև հաստատված ուղիղ բանականության
առաջնորդությամբ: Դարձյալ՝ առաքինությունը հոգու բարեկարգ ունակություն է,
որով մարդն ըստ օրենքի է վարվում մտքերի, խոսքերի ու գործերի մեջ, որոնք
վերաբերում են կա՛մ Աստծուն, կա՛մ իրեն, կա՛մ ընկերոջը:
Արդարև, օրինապահ, բարեպաշտ, արդար ու երկյուղած է կոչվում նա, ով
անթերի կատարում է Աստծուց կամ բանականության լույսից իր վրա դրված
օրենքները և խորշում օրենքով արգելվող ամեն ինչից, սակայն այդպիսին տակավին
չէ և չի կոչվում կատարյալ առաքինի: Քանզի երբ մարդ կատարյալ է, պահանջվում
է, որ անի մի բան, որ գերազանցում է ընդհանուր կանոնական պատվերներին ու
հարկադրություններին: Որովհետև մարդկանց օրինադրված աստվածային պատվիրանը
ինչ էլ որ լինի, մարդու համար պարտք է համարվում, որը եթե մարդ կատարում է,
պարտքից ազատվում է, իսկ եթե չի կատարում, պարտապան է մնում և զրկվում այն
վարձից, որ Աստված խոստացավ նրանց, ովքեր իր բոլոր հրամաններն ամբողջական
են պահում:
Իսկ նա, ով Աստծու հանդեպ սիրո առավելությունից կատարում է ընդհանրապես
պահանջվածից էլ գերազանց բարի գործեր, այնժամ կատարյալ առաքինի է կոչվում:
Նրա վարձն ուրիշների համեմատ այնքան է շատանում, որքան ինքը նրանց
գերազանցում է բարի գործերում: Քանզի «առաքինություն» բառն
«առավելությունից» է առաջ եկել, որպես թե «բարին ուրիշներից ավելի արեց»:
Ուստի ինչ որ մեզանում առաքինություն է կոչվում, արաբերեն «ֆազելեթ» է
կոչվում, որն առավելություն է նշանակում: Մանավանդ որ առաքինի բառը կազմված
է «այր» բառից, որից ածանցվում են նաև «արու» և «արի» բառերը, և
ստուգաբանվում է որպես «այրություն կամ արիություն ունեցող», այսինքն՝
ուրիշներից ավելի արքենի, քաջ, վեհանձն, զորավոր: Այս մտքով է Եղիշեն
ասում. «Առաքինի տղամարդիկ դարձան հոգևոր պատերազմի մեջ»:
Արդ, օրինապահ են կոչվում նրանք, ովքեր հրամայված բոլոր օրենքները
պահում են: Նաև բարեպաշտ կամ բարեգործ են կոչվում, որովհետև Աստծու կամ
սուրբ Եկեղեցու սահմանած օրենքները բարի են: Նաև արդար են կոչվում,
որովհետև հնազանդվողների՝ Տիրոջ հրամանները կատարելն արդարություն է: Նաև
երկյուղած են կոչվում, որովհետև երկնչում են Աստծուց, որ բարկանում է իր
հրամանները չկատարողների վրա: Ուրեմն՝ որպեսզի մեկը կատարյալ առաքինի լինի,
պիտի մյուս մարդկանցից ավելի շատ բարի գործեր անի և չարիքներից խորշի:
Բայց ի՞նչ կարելի է ասել նրանց մասին, ովքեր ոչ միայն թերանում են
գերազանց առաքինական գործերում, այլև շատ բաներով թերանում են նրանցում,
որոնք բոլորը միօրինակ պարտավոր են պահել. նույնիսկ Աստծու հրամանների ու
սուրբ Եկեղեցու օրինադրությունների հակառակն են անում: Ուրեմն ովքեր
օրենքները չեն պահում, թող Աստծուց չակնկալեն օրինապահների ու առաքինիների
վարձը ստանալ: Հանդգնություն է, մանավանդ հիմարություն, առանց արդյունքի
հուսալ ու ակնկալել վարձատրություն:
Բ. Առաքինությունը երկու տեսակ է՝ աստվածաբանական ու բարոյական:
Աստվածաբանականը բաժանվում է երեքի՝ հավատի, հույսի և սիրո: Բարոյականը
բաժանվում է չորսի՝ խոհեմության, արդարության, արիության ու ժուժկալության,
որոնք առանց միմյանց չեն գործում ու որևէ մեկին կատարյալ առաքինի
դարձնում. ուր դրանցից մեկն անթերի է կատարվում, մյուսները հարկադրված
շղթայաբար հետևում են նրան:
Քանզի ով կատարյալ հավատ ունի, ուրեմն և աներկմիտ հույս ու անկեղծ սեր
ունի: Եվ ի նշան կատարյալ սիրո արդյունքի՝ պահանջվում են բարոյական
առաքինությունների գործեր, որոնք կատարվում են խոհեմությամբ, արդարությամբ,
արիությամբ ու ժուժկալությամբ: Սրանցով, ասես սանդուղքով, բարձրանում են
դեպի կատարյալ առաքինությունը և արժանի դառնում վայելելու ու ժառանգելու
երկնային փառքը, որ խոստացավ Աստված իրեն սիրողներին: Ուստի
առաքինությունները միջոցներ ու ճանապարհ են դեպի երկնային փառքը, որին
առանց սրանց հասնել երբեք հնարավոր չէ:
Սակայն ճշմարիտ առաքինությունները կախում ունեն Աստծու շնորհից ու
նրանով են արդյունավորվում, իսկ Աստծու շնորհը պարգևվում է Քրիստոսի
չարչարանքների արդյունքից: Ուստի ճշմարիտ առաքինությունները միայն
քրիստոնյաների մեջ են գտնվում, և միայն քրիստոնյաներն են ճշմարիտ առաքինի:
Թեպետև կան քրիստոնեական հավատը չունեցող անձինք, որ բանականության
լույսի ու բնական օրենքի ազդմամբ ապրում են խոհեմությամբ, արդարությամբ,
արիությամբ, ժուժկալությամբ, նաև ձեռք են բերել ճգնողական, զգաստ, պարկեշտ,
խոնարհ, համբերատար վարք, այլև ողորմած ու աղոթասեր են, սակայն իսկական
առաքինի չեն համարվում:
Որովհետև առանց Աստծու շնորհի, այսպիսի բարոյական գործերը բնական
գործողությունների պես բաներ են համարվում, իսկ բնական ճանապարհով ոչ ոք չի
կարող գնալ դեպի գերբնական երջանկությունը, ուստի ապարդյուն են դառնում
Ամենասուրբ Երրորդության երանական փառքի ստացման համար:
Աստծուն ժառանգելու համար հարկավոր է շնորհ, որ բխում է Քրիստոսի
չարչարանքների արդյունքից: Ուրեմն՝ Սուրբ Երրորդության ու Խոսքի
մարդեղության հավատը չունեցողը ճշմարիտ առաքինի չէ. որովհետև չի կարող
ընդունել աստվածային շնորհն ու դրան արժանի լինել, հետևաբար և Աստծու
երանական փառքը ժառանգել: Ուստի ամեն ինչից առաջ պետք է քրիստոնեական
ճշմարիտ հավատն ունենալ և ապա առաքինական ունակություններն ու բարի
գործերը:
Թեպետ Քրիստոսից առաջ բնական ու գրական օրենքով շատերը հաճոյացան
Աստծուն, սակայն ոչ՝ առանց Քրիստոսի շնորհի, որովհետև հավատում էին գալիք
Մեսիային՝ ըստ այսմ. «Աբրահամը՝ ձեր հայրը, ցանկացավ Իմ՝ աշխարհ գալու օրը
տեսնել. տեսավ և ուրախացավ» (Հովհ. Ը 56): Եվ թե՝ «Շատ մարգարեներ ու
արդարներ ցանկացան տեսնել, ինչ որ դուք եք տեսնում, բայց չտեսան, և լսել,
ինչ որ դուք եք լսում, բայց չլսեցին» (Մատթ. ԺԳ 17):
Գ. Արդ, մարդկանց ամեն ազգ որևէ ճշմարիտ կամ սխալ հավատք ունի՝ իբրև
իմացական բնության պարտք, ինչ պատճառով և արաբները հավատը կոչում են «դին»
կամ «դեյն», որը նշանակում է պարտք: Քանզի իմացական միտքը ստիպված փնտրում է
ապաստանի մի տեղ, որին ապավինի ու հանգիստ գտնի, երբ վարանած տարակուսում
ու տանջվում է այն բաների պատճառով, որոնց չի կարող բնականապես հասու լինել
և պարզ ու հստակ ըմբռնել:
Որովհետև իմացականության հատկություն է իմանալ մի բան, որ բնականից վեր
է, և այս է, որ հավատքն ուսուցանում է: Ապա թե ոչ՝ մարդը կլիներ ավելի
անարգ, քան անբան կենդանիները, որոնք մարդուց ավելի են զգում բնական բաներն
ու սրանց ազդեցությունները և գիտեն կառավարվել իրենց բնությունից:
Այս աշխարհն ու նրանում եղածները ստեղծվեցին Աստծու անհուն
կարողությամբ, և մարդն իր հունավոր կարողությամբ պատրաստեց արհեստական
իրեր՝ իր կարիքները հեշտությամբ հոգալու համար, և ըստ ձեռնհասության՝
աշխատանքով գտավ բնության բազում գաղտնիքներ: Բայց բնականով չէր կարող
թևակոխել այն բանի մեջ, որ բնականից վեր է, այլ գերբնական զորության կարիքն
ուներ:
Որովհետև էություն ու գոյություն ունեցող ամեն ինչ երեքի է բաժանվում՝
արհեստականի, բնականի ու գերբնականի: Արհեստականը մարդու մտքից վար է,
որովհետև տեսակավորվում է իբրև մտքի ստեղծագործություն, բնականը հավասար է
մտքին, իսկ գերբնականը մտքից վեր է, ուստի մարդ գերբնական շնորհի կարիքն
ունի, որպեսզի կարողանա իրենից վեր եղող բաներն իմանալ:
Արդ, առաջին մարդ Ադամը գերբնական շնորհ էր ընդունել, որով ճանաչում էր
մի ճշմարիտ Աստծու ու ծառայում նրան, ինչը և հետնորդներին ավանդեց: Սակայն
ջրհեղեղից հետո, երկրի վրա մարդկանց բազմանալով, նրա սերունդները մոռացան
ճշմարիտ մի Աստծու հետ ծանոթությունը և անձնատուր եղան տեսակ-տեսակ
մոլորությունների: Սակայն կրոնասիրությունն իսպառ չանհետացավ մարդկանց մեջ,
որովհետև ժողովուրդների յուրաքանչյուր բազմություն հետամուտ եղավ որևէ
պաշտելի բան հնարելու:
Քանզի բնական է մարդու համար այս իղձը՝ ունենալ մեկին պաշտելու, որն
ամեն ինչից վեր համարվի և բոլոր արարածների արարիչ ու խնամող լինի, որը մեր
լեզվով կոչվում է Աստված: Ըստ նախնի հայրերի՝ այս բառը ստուգաբանվում է
«աստ էած» մեզ, այսինքն՝ հաստեց, կամ՝ «ի հաստումն ածող», այսինքն՝ հաստիչ:
Սակայն կարող է ստուգաբանվել նաև որպես «ազդված», այսինքն՝ հայտնված կամ
հրապարակված և կամ ծանուցված: Քանզի ոչինչ այնքան չի հայտնված ու ծանուցված
արարածներին, որքան Աստծու գոյությունը, ինչպես որ ոչինչ այնքան լուռ ու
ծածկված չէ, որքան ինչությունն Աստծու, ով առավել ծանոթ է բացասական
անվամբ, քան հաստատական, որովհետև մտքից վեր է: Այս պատճառով էլ պարտավոր
ենք միայն Նրա գոյությունը ճանաչել և Նրան ծառայել, ինչին նաև մեր
բնությունն է ինքնաբերաբար ձգտում:
Ուստի մարդիկ հեթանոսական այլևայլ կրոններ սահմանեցին՝ թելադրությամբ
դևի, որը շեղեց նրանց դեպի բազմաստվածություն և կուռքերի ու արարածների
պաշտամունքի զանազան աղանդներ, որպեսզի նրանցով զբաղվելով՝ դադարեն ճշմարիտ
աստվածգիտությունը փնտրելուց:
Բայց նրանց մեջ գտնվեցին իմաստասեր մարդիկ, ովքեր բնական լույսով
ճանաչեցին, թե սնոտի են կուռքերի պաշտամունքները, և ձգտում էին գտնել
բնության հեղինակին՝ մի և միակ ճշմարիտ Աստծուն, մինչև իսկ մտքով
բարձրանում էին դեպի աստղերի կամարները: Այդտեղից՝ արարածների շարժումից ու
սկզբնավորումից հասկացան, որ կա ինքնագո գերագույն Էակ՝ անշարժ ու
անսկիզբ. ինչպես որ նրանց միջի վսեմախոհն էր ասում, «կա Մեկը, որ շարժում է
և չի շարժվում, ամենազոր է, և հարկ է Նրան ծառայել»:
Թեպետ նրանք ճանաչեցին Աստծուն, բայց ոչ այնպես, ինչպես հարկ էր
ճանաչել, ոչ էլ կարողացան իբրև աստծու փառավորել կամ նրանից գոհանալ,
ինչպես ցույց է տալիս առաքյալը: Քանզի հնարավոր չէր, որ մարդը բնական
գիտությամբ բարձրանար դեպի գերբնականի հետ ծանոթությունը, որովհետև զգալի
կարողությունը չի զուգակշռվում իմանալի առարկայի հետ:
Ուստի գթալով Իր ձեռքի գործերին՝ Աստված Իրեն հայտնեց նահապետներին
զանազան տեսիլներով, օրինակներով, խոստմամբ ու գրավոր օրենքով, որոնցով,
ինչպես նորակիրթ մանուկների, վարժում էր մեր մարդկային բնությունը ճշմարիտ
հավատքի ուսման այբբենարանով: Եվ հուսկ հետո Իր Որդի ու մեր Տեր Քրիստոսով
հայտնեց ու սովորեցրեց աստվածպաշտության ճշմարիտ ու կատարյալ հավատքը, որ
նույն ինքը քրիստոնեական սուրբ և ուղղափառ հավատքն է:
Այո՛, բացի քրիստոնեական սուրբ հավատքից, որքան էլ զանազան աղանդներ
կամ կրոններ լինեն, ճշմարիտ հավատք չեն. որովհետև կամ չեն հասել ճշմարիտ
աստվածածանոթությանը, ինչպիսին կռապաշտությունն է, կամ թերի են մնացել
ճշմարիտ աստվածածանոթության մեջ, ինչպիսին հրեականությունն է, կամ էլ
տեսական ու գործնական մոլորություններով խոտորվել են ճշմարիտ հավատքի
ուղղությունից, ինչպիսին են հերետիկոսական աղանդները, որոնք թյուր
ավանդություն են, անպիտան՝ հավիտենական փառքը ժառանգելուն: Ուրեմն՝ միայն
քրիստոնեականն է ճշմարիտ հավատք, միայն որով են ճանաչում ճշմարիտ Աստծուն,
մի էություն երեք Անձերով՝ Հորով, Որդով ու Սուրբ Հոգով, և հավատում Աստծու
Խոսքի մարդեղությանը, ինչպես և ուսուցանում է սուրբ Եկեղեցին հանգանակի ու
դավանության մեջ:
Դ. Ինչպես որ մեկ է ճշմարիտ Աստվածը, այդպես և բոլոր ազգերի մեջ և
ուղղափառ քրիստոնյաների լեզուներով ըստ էության մեկ է ճշմարիտ հավատքը, որ
առաքյալներից մինչև այժմ՝ անընդհատ հաջորդությամբ, մեկ, սուրբ, ընդհանրական
ու առաքելական Եկեղեցու մեջ հաստատուն է մնում ու կմնա հավիտյան: Ուստի
ողջ աշխարհի բոլոր ուղղափառ եկեղեցիները, բոլոր ուղղափառ ազգերի հետ
միասին, են և կոչվում են Ընդհանրական Եկեղեցի: Այսպիսին է Հայաստանյայց
Սուրբ Եկեղեցին՝ հիմնված սուրբ առաքյալների քարոզության, ուղղափառ
ժողովների սահմանադրության ու սուրբ հայրերի ողջամիտ վարդապետության վրա:
Յուրաքանչյուր քրիստոնյա, ինչ ազգից էլ որ լինի, եթե հավատքի նույն
ճշմարտությունն ունի, ուղղափառ է: Եվ եթե ճշմարիտ հավատքն ունենալու հետ
նաև ըստ սուրբ Եկեղեցու կանոնների բարի գործեր կատարի և բարի
խոստովանությամբ ելնի աշխարհից, Աստծու որդեգիր է ու երկնքի արքայության
ժառանգ:
Ե. Շատերը միայն ճանաչում են, թե իրենք քրիստոնյա են, բայց չունեն
քրիստոնեական հավատքի և ուղղափառ վարդապետության հարկավոր գիտելիքները:
Ուստի հավատքի ու հավատքին վերաբերող բաների մասին խոսք բացվելու ժամանակ
ընդդեմ ուղղափառության խոսելով մեղանչում են կամ ականջին տհաճ բաներ
խոսելով՝ գայթակղության առիթներ տալիս: Ուրեմն՝ արժան է, որ ամենքը գիտենան
հավատքին վերաբերող ու փրկության համար կարևոր բաները:
Զ. Ծնողները, ուսուցիչները, կնքահայրերն ու խոստովանահայրերը պարտավոր
են երեխաներին ուսուցանել հավատքի էական մասերը և մեր ուղղափառ
վարդապետությունը՝ ըստ սուրբ Եկեղեցու ավանդության, ինչպես նաև բարոյական
առաքինությունները: Որովհետև ուղղափառ հավատքն է, որ Աստծուն ճանաչել է
տալիս, նա բոլոր առաքինությունների հիմքն ու խարիսխն է, որին հարում է
հույսը, որը հավատքի ծանուցած խոստացված բարիքները ժառանգելու աներկմիտ
ակնկալությունն է: Սրան է հարակցվում և սերը, որը միավորիչն է այն բանի
հետ, ինչին մարդ հավատում է և ինչի վրա հույսը դնում: Ուստի հավատքն
Աստծուն ճանաչել է տալիս, հույսը՝ հասցնում Նրան, իսկ սերը՝ միավորում Նրա
հետ:
Կատարյալ սերը գործելուց դադարել չգիտի: Եթե սիրելուց մի պահ դադարի,
իսկույն իր զորությունը կորցնելով՝ շիջում է և ասես մեռնում: Ուստի Նրան
միշտ հարկավոր է սիրո գործեր կատարել, այսինքն՝ ամեն ինչից վեր սիրել
Աստծուն, ամեն ինչում գոհանալ Նրանից, օրհնել Նրան, Աստծու սիրո համար
չխնայել ո՛չ ունեցվածք, ո՛չ սիրելիներ, ո՛չ մարմին ու ո՛չ կյանք, բոլոր
մեղքերից հեռու մնալ, միամիտ սրտով ծառայել Նրան, կատարել Նրա բոլոր
ցանկությունները, ճանաչել Նրա երախտիքները, ամեն ինչում հույսը Նրա վրա
դնել և կատարել սիրո ամբողջությանն ու կատարելությանը վերաբերող մյուս
բոլոր աստվածահաճո առաքինությունները: Սերը հավատի ու հույսի պսակն է և ըստ
առաքյալի՝ օրենքի լրումը, որովհետև սիրո պատվիրանից են կախված ամբողջ
օրենքն ու մարգարեները:
Ուստի հավատն ասես արմատ է, հույսը՝ ոստ, իսկ սերը՝ պտուղ:
Է. Հավատացած ու հուսացած բաները ժառանգելու դեպքում հավատն ու հույսը
գործելուց դադարում են և միայն ունակությամբ մնում: Իսկ Աստծու հանդեպ սերը
երբեք չգիտի դադարել՝ թե՛ գործունեությամբ և թե՛ ունակությամբ. ու դեռ
ավելին, երբ Սիրելիին փարվում ու նրա հետ միավորվում է, առավել է աճում ու
զորանում: Իսկ Աստծու հանդեպ սիրո նշանն ընկերոջ հանդեպ սերն է. որովհետև
Աստծուն պետք է սիրել սեփական անձի համար, իսկ ընկերոջը՝ Աստծու: Եվ ո՞վ
կողբա նրանց վիճակը, ովքեր լոկ խոսքով են խոստանում սեր ունենալ, բայց
իրականում Աստծու ու մարդկանց հանդեպ սիրո և ոչ մի արդյունք ցույց չեն
տալիս:
Ը. Առաքինին իր ողջ կյանքում երկնչում ու դողում է, որ իր առաքինության
արդյունքները չկորցնի՝ ըստ այսմ. «Ահով և դողով դուք ձեր փրկության համար
աշխատեցե՛ք» (Փիլպ. Բ 12): Բայց այս երկյուղը նրան տրտմական ու տանջող
կրքեր չի պատճառում, այլ միշտ քաղցր բերկրանք է առաջ բերում՝ ըստ այսմ. «Եվ
սիրտս ուրախանա՝ ակնածելով քո անունից» (Սաղմ. ՁԵ 11): Այդպիսին որքան
բարձր է թռչում դեպի առաքինության բարձունքը, այնքան նրա մեջ զորանում է
անկման երկյուղը. և որքան երկյուղում է անկումից, այնքան վեր է սլանում
դեպի առաքինությունների ծայրագույն գագաթը: Ուստի հոգ չի անում ունեցվածքից
ու իշխանությունից զրկվելու, հայրենիքից տարագրվելու, առողջությունն ու
մարմինը կորցնելու համար, որովհետև քաջ գիտի, որ դրանք անցավոր են ու
բնությամբ կորստական, իսկ առաքինության վարձը, որ արքայության փառքն է,
անկողոպտելի է ու հոգու հավիտենական հարստություն: Ուստի աշխարհի պես-պես
ձախորդություններից, որ կարող են իրեն պատահել, չի տխրում ու ընկճվելով չի
հուսալքվում, այլ խնդամիտ բերկրանքով հրճվում ու զորանում է հոգով,
որովհետև աներկբա հույս ունի Տիրոջից ստանալու իր աշխատանքների վարձը
հավիտենական կյանքում:
Թ. Առաքինի ու կատարյալ մարդն իր գործած բարին չի մտաբերում ու ցավում է
այն բարու համար, որ ծուլության պատճառով չկատարեց: Բարերարի երախտիքը
միշտ հիշում է ու մեկից կրած անիրավությունն իսպառ մոռանում: Իր սակավ
ունեցվածքը բավական է համարում և ուրիշների շատը՝ ոչինչ: Ընկերակցում է
բարի մարդկանց և չարերի հետ հաղորդակցությունից հեռու մնում: Մեծամեծների
առաջ ակնածալից ու լուռ է և հավասարների ու փոքրերի հետ քաղցրությամբ է
կենցաղավարում: Հեզ ու խոնարհ բարք ունի, քաղցրախոս ու սակավախոս է և
ամենքի հանդեպ՝ հավատարիմ: Հաջողության մեջ չի բարձրամտում և ձախորդության
մեջ չի հուսահատվում, բարեկամ է սակավ մարդկանց, բայց թշնամի՝ ո՛չ մեկին:
Ամենքին բարիք է գործում, որքան կարողանում է, և ոչ ոքի որևէ չարիք չի
պատճառում, թեև կարող է: Իսկ մեր օրերում ոչ ոքի չի վնասում նա՛, ով վնասել
չի կարողանում. որովհետև ժամանակի չար լինելու պատճառով որևէ տեղ հազիվ
կարելի է գտնել մեկի, որ վնասել կարողանա, բայց չվնասի:
Ժ. Առաքինին նախընտրում է կյանքից զրկվել, քան իր բարի համբավը
բծավորել՝ մտածելով, որ այս աշխարհի կյանքը դյուրեղծական ու անցավոր է, իսկ
բարի համբավը՝ անմահ ու մշտնջենավոր, և անմտություն է մշտնջենավորն
անցավորի հետ փոխանակել: Բայց առաքինուն հատուկ է բարին գործել առանց բարի
համբավի ակնկալության, և եթե վատ համբավ էլ տարածեն, դրա համար չտրտմել,
այլ ջանալ, որ իրեն որևէ չարիք չպատճառեն:
ԺԱ. Ով ուրախանում է, երբ ուրիշներն իրեն բարեհամբավում են, և տրտմում,
երբ իր մասին վատ համբավ են տարածում, ուրիշների կամքին ու լեզվին է
ծառայում: Քանզի մարդիկ ճշմարիտին կամ ստին չեն նայում, այլ համբավում են,
ինչպես կամենում ու ախորժում են:
ԺԲ. Ամեն մեծագործ շինվածք երկար ժամանակի ընթացքում կարող է
անհետանալ, բայց բարի անունը բնավ չի կորչում: Նախընտրելի է մեռնել բարի
անվամբ, քան ապրել վատ համբավով: Ով աշխարհում բարի համբավ է թողնում, նա
մահվանից հետո էլ է կենդանի մնում, իսկ վատահամբավը կենդանվույն մեռած է,
եթե նույնիսկ երկար տարիներ ապրի:
ԺԳ. Կատարյալն ու պատվելին նա չէ, ով կատարելության համբավ ու պատիվ
ունի, այլ նա, ով ունի իր մեջ կատարելություն ու պատվի արժանավորություն:
Որովհետև կան շատերը, որ կատարելության համբավ ու պատիվ ունեն, բայց
կատարելություն իրենց մեջ ու պատվի արժանավորություն չունեն: Եվ կան
շատերը, որ կատարելության համբավ ու պատիվ չունեն, բայց ունեն
կատարելություն իրենց մեջ ու պատվի արժանավորություն: Ավելի լավ է կատարյալ
ու պատվելի լինել, քան կատարելության համբավ ու պատիվ ունենալ:
Պատիվը ծխի նման է, և ով նրան հետապնդում է, նրա աչքերից արցունքը չի պակասում:
ԺԴ. Պետք է ջանալ գովեստի արժանի լինել, բայց գովեստ լսելուց պետք է
փախչել: Ով ախորժում է իր գովեստը լսել, իսկույն կորցնում է իր
արժանավորությունը: Կատարյալ մարդը, երբ իր մասին գովեստ է առերես լսում,
սրտում իրեն արհամարհում է: Սեփական անձի մասին գովեստ լսելու ախորժակը
սնափառության նշան է:
Ճշմարիտ գովեստը դեմ հանդիման՝ նման է սուտ մարդահաճության:
ԺԵ. Շատերն են գովվում, բայց նրանցից սակավն է գովեստի արժանի: Համբավը
շատ անգամ չի համապատասխանում նրան, ինչը գովեստով հռչակվում է, որովհետև
հասարակությունը սովոր է մի բան հռչակել առանց լավ տեղեկանալու,
ճշմարտությունից հեռու կերպով: Համբավն արևի տակ եղող մարմնի ստվերն է, որ
մարմնի համեմատ մերթ աճում է ու մերթ նվազում: Ուստի չարժե ամբողջապես
հավատ ընծայել համբավին, այլ պետք է ճշմարտությունը փնտրել:
ԺԶ. Իմաստունների ու առաքինիների գովեստալից համբավը, որ հնչում է
ռամիկների բերանում, նման է օդի, որ դյուրավ փոխվում է ամեն գույնի:
Որովհետև եթե պատշաճ է հավատալ, թե ծովի ջրերը կարող են քամուց անշարժ
մնալ, պատշաճ է հավատալ և ռամիկների տարածած համբավին: Սակայն ինչպես որ
մեղմ քամուց ջրերը շարժվում են, այդպես էլ մի աննշան կարծիքից փոփոխվում են
նրանց դատումն ու տարածած համբավը:
Բարեմիտներին է թույլատրելի որևէ մեկի մասնավոր բարիքները գովեստով հռչակել:
ԺԷ. Առաքինի մարդը պիտի ներանձնավոր լինի, որպեսզի մարդկանց հետ սակավ
խոսի, իր հետ՝ հաճախ և Աստծու հետ՝ միշտ: Առանձնությունը հոգին բռնադատում է
երկինք ելնելու և Աստծու հետ խոսելու, որովհետև Աստված մեկի սրտում խոսում
է միայն նրա միայնության մեջ:
Մարդու խոսակցության առարկան, ինչպես մարդն ինքը, երեք բանի է հանգում՝
կա՛մ Աստծու գովաբանությանը, կա՛մ որևէ ճշմարիտ բան ուսանելուն, կա՛մ
կարևոր բաներ ուսուցանելուն: Իսկ ով սրանցից օտար մի բան է խոսում,
մարդկության սահմանից խոտորվում է, որովհետև իսկույն ընկնում է կա՛մ
Աստծուց տրտընջալու, կա՛մ մոլորության ուսման, կա՛մ անարժաններին ուսուցման
մեջ:
ԺԸ. Առաքինությունն առավել աճում է Աստծու համար նեղություններ կրելիս,
և ով գիրկը սիրով հանձնում է խաչին, ոչ մի դժվարություն չի զգում:
Որովհետև երբ մեկը մտքում հաստատուն կերպով դնում է վշտեր կրել՝ Աստծու
հանդեպ հավատն ու սերը պահպանելու համար, վշտերն իսկույն ավարտվում են: Եվ
ով հիշում է մեր Քրիստոս Աստծու չարչարանքները, համբերում է աշխարհի ամեն
նեղության, մանավանդ որ իրեն ավելի դառնագին վշտերի ու նեղության է արժանի
համարում:
Փշալից ցանկապատն արգելում է հափշտակողներին այգի մտնել ու նրա
պտուղները փչացնել. նեղություններն ու վշտերը հոգիների թշնամուն թույլ չեն
տալիս մտնել առաքինու սիրտն ու նրա բարեմտությունը կողոպտել:
Ով կարող է խաչն ուսերին կրել, նրան վայել չէ այն գետնաքարշ անել:
ԺԹ. Բարիք գործողը չէ, որ արժանի է վարձի, այլ բարու մեջ համբերությամբ
հարատևողը. որովհետև իսպառ համբերությունն է գործը բարի պսակողը: Ով հետ է
կանգնում բարուց, որ սկսել է գործել, արածը խանգարում է, և հայտնի չէ, թե
կկարողանա՞ դրանից ավելի լավն անել:
Ի. Առաքինու վարձն ու պարծանքն աճում են, երբ կարողանում է բարիքների
արդյունքը դառը վշտերում շատացնել, որովհետև այդ ժամանակ նմանվում է
երկրին, որը փշերի մեջ շուշաններ է բուսեցնում: Քանզի մարդիկ էլ զարմանում
ու գովում են, երբ տեսնում են փշահեղձ հողը՝ լի շահեկան պտուղներով:
ԻԱ. Թող առաքինիները չտրտմեն՝ տեսնելով ուրիշներին հաջողության մեջ
ճոխացած, և իրենց՝ անհաջողության մեջ տկարացած: Այնժա՛մ պիտի տրտմեն, երբ
տեսնեն, որ հարստությամբ հղփացածներն առաքինությունների հանդեպ փույթ
չունեն:
ԻԲ. Դժվարին ու ասես անհնարին գործերը դյուրին են նրա համար, ով
անձանձիր ջանում է ելք գտնել: Դյուրին գործերը դժվար են նրա համար, ով
մեղկությամբ դանդաղում ու հուսահատվում է: Ով կամենում է առաքինի լինել,
թող աշխատի իրեն կրթել առաքինության գործերի մեջ: Եվ թեպետ սկզբում նրան
թվում է, թե դժվարություն է կրում, բայց հետո զգում է անսպասելի մի
դյուրություն ու հանգիստ, ինչպես ճանապարհին հոգնածը՝ իջևան, և նավագնացը՝
նպատակադրյալ նավահանգիստը հասնելիս:
ԻԳ. Զինվորի համար քաջություն է ոչ թե պատերազմ մղելը, այլ թշնամուն
հաղթելը: Ով խաղաղ ժամանակ իր քաջությամբ պարծենում է, պատերազմի ժամին
շուտով փախուստի է դիմում:
Երկրի վրա մարդու կյանքը պատերազմ է, և հաղթողներն են մրցանակին
տիրանում: Արդ, կա մարդ, որ իր հետ է մարտնչում, ուրիշը՝ աշխարհի հետ, մի
ուրիշն էլ՝ մարդու. մեկը հաղթում է, մյուսը՝ պարտվում: Մարդն ինքն իրեն
հաղթում է, երբ նվաճում է իր անկարգ բաղձանքները. հաղթում է աշխարհին, երբ
արհամարհում է փառքն ու հարստությունը. հաղթում է մարդուն, երբ ամենքին
բարիք է գործում և համբերում անիրավ մարդկանցից ընդունած վնասներին:
Իսկ ինքն իրենից պարտվում է, երբ մարմնի ցանկություններն է կատարում.
աշխարհից պարտվում է, երբ փառքի ու հարստության է ծառայում. մարդուց
պարտվում է, երբ չարը չարով է հատուցում: Ուրեմն՝ ջանանք ամեն ինչում
հաղթող լինել, որպեսզի փառքի պսակը վերցնենք:
ԻԴ. Անարի ու վատասիրտ է, ով ունեցվածքի կամ հարստության կորստյան ահից
հանձն է առնում անիրավել Աստծու կամ ընկերոջ հանդեպ: Ավելի լավ է
քաջությամբ մեռնել, քան հանցավորությամբ ապրել:
ԻԵ. Եթե ծերերը երիտասարդներից ավելի չջանան բարիք գործել, արդարանալ
չեն կարող, որովհետև ծերերի մեջ ախտավոր կրքերի ուժը թուլացած է: Եվ քանի
որ մոտ են այս կյանքից հեռանալուն, պարտավոր են հավիտենական ուղու պաշարը
միշտ պատրաստ ունենալ:
ԻԶ. Ով երիտասարդ տարիքում, պատճառ բերելով հասակի ու կրքերի եռանդը,
առաքինաբար չի ապրում՝ մտքին դնելով առաքինություն գործել ծեր ժամանակ,
այդպիսին երբ ծերության է հասնում ու մահվան դռներին մոտենում, պատճառ է
բերում մարմնի տկարությունը: Բայց քանզի հնարավոր չէ գերեզմանում
առաքինություն գործել, ուստի իրավամբ է ժառանգում իր ծուլության պատիժը:
ԻԷ. Մարմնի կյանքը հոգին է, և հոգու կյանքը՝ կենդանի հավատը: Հավատի
կյանքը սերն է, և սիրո կյանքը՝ հույսը: Հույսի կյանքն Աստծու խոստումն է, և
խոստման կյանքը՝ ճշմարտությունն Աստծու, որ խոստման մեջ հաստատուն է:
Ուրեմն պինդ բռնենք հավատի ճշմարտությունը, որով ճշմարիտ Աստծուն ճանաչում
ենք, նրան սիրում ու ակնկալում նրա աներևույթ պարգևները, որ խոստացավ
շնորհել նրանց, ովքեր հավատով, հույսով ու սիրով ծառայում են իրեն:
ԻԸ. Այս կյանքի փառքն ու մարմնական վայելքը նախքան ստացվելը քաղցր են
թվում, բայց ստացվելուց հետո մարդու ախորժակը դառնացնում են: Իսկ
գիտությունն ու առաքինությունը, որոնք մտքի ու հոգու վայելք են, հակառակն
են գործում. նախքան ստացվելը դառն ու դժվարին են թվում, բայց ստացվելուց
հետո հոգին քաղցրացնում են: Սրա մասին է ասում մարգարեն. «Ճաշակեցե՛ք և
տեսե՛ք, թե որքան քաղցր է Տերը» (Սաղմ. ԼԳ 9):
ԻԹ. Առաքինությունն ինչպես որ գեղեցիկ է, այդպես և փափուկ է, այնքան,
որ նույնիսկ դույզն-ինչ թերությամբ մեծապես արատավորվում է: Որովհետև նման է
պարզ հայելու, որ շոգիներից աղոտանում է, կամ դյուրաբեկ ապակու, որ մի
թեթև բախումից փշրվում է: Ուստի առաքինիները թող զգուշանան որևէ
թերությունից, որպեսզի իրենց առաքինության գեղափայլ դեմքը չտգեղանա:
Լ. Երկրում ապրող ու աշխարհի վայելքներն ունեցող ամեն մեկը չէ, որ
աշխարհասեր է համարվում, այլ նա, ով մտքով բևեռված է այս աշխարհի սիրուն ու
վայելքին: Քանզի հնարավոր է մարմնով բնակվել երկրում ու հոգով ճեմել
երկնքում՝ ըստ այս առածի. «Աշխարհում կա, անապատում չկա»:
ԼԱ. Ինչ որ անում ես քո ընկերոջը, այն անում ես քո Արարչին. Աստված
Իրենն է համարում այն, ինչ անում ես ուրիշին, որովհետև նա էլ է իր արարածը,
և հատուցում է քեզ ըստ արածիդ՝ բարի թե չար: Ուրեմն ջանա բարիք գործել քո
ընկերոջը, որպեսզի քեզ էլ բարի լինի: Որովհետև ինչ սերմանում ես, նույնն էլ
ժողովում ես:
ԼԲ. Մարդիկ շատ անգամ կռիվ են տալիս իրենք իրենց հետ, որովհետև
կորցնում են այն, ինչ կարծում են, թե ունեն, և բռնվում նրանից, ինչից
փախչել են կամենում: Ինչպես որկրամոլը, կամենալով վայելել ու երկար ապրել,
որովայնը պես-պես կերակուրներով ու ըմպելիքներով է խճողում, սակայն նրանցով
առավել է տանջվում ու իր կյանքը կարճացնում: Հպարտը, ցանկանալով ամենքից
փառավորվել, իր մասին մեծ-մեծ բարբառում է, բայց դրանով էլ առավել է
վարկաբեկվում, որովհետև ամենքը հպարտին արհամարհում են: Գողն անաշխատ
կյանքի փափագով ձեռնարկում է ուրիշների ունեցվածքը գողանալու, բայց ի վերջո
բռնվելով՝ չարաչար մեռնում է:
Ուրեմն՝ միայն առաքինին է կարող երջանիկ ապրել:
ԼԳ. Կյանքից ավելի պատվական ոչինչ չկա. բայց նրանից ավելի անարգ ոչինչ
չկա մոլիների աչքում, որոնք անվայել բաների համար այն ապարդյուն վատնում
են:
Քանզի սնափառը կյանքը վտանգում է փառքի համար, ագահը՝ ունեցվածքի,
բղջախոհը՝ հեշտանքի, ոխակալը՝ վրեժխնդրության: Սրանք իրավամբ են կյանքից
զրկվում, որովհետև նրա հարգը չեն ճանաչում:
ԼԴ. Չկա մեկը, որ մի բան չսիրի և մի բանի չհուսա, որպեսզի դրա մեջ
իրականան իր բաղձանքները: Քանզի սիրո և հույսի նպատակը բաղձանքների
իրականացումն է: Ուստի բարիներն ու չարերն ունեն բաներ, որոնք սիրում են ու
որոնց վրա հույսը դնում, և որոնցից են ակնկալում ստանալ իրենց ցանկացած ու
հուսացած բաների իրականացումը՝ իբրև իրենց սիրո ու հույսի վարձ ու
փոխհատուցում:
Արդ, բարիները սիրում են Աստծուն ու հույսը դնում նրա վրա, ուստի
Աստծուց է պարգևվում նրանց վարձը, որ հավիտենական հանգիստն է: Իսկ չարերը
սիրում են այս աշխարհն ու հույսը դնում աշխարհի իրերի վրա, ուստի աշխարհից
գնալիս Աստծուց անվարձ են մնում, որովհետև ինչ որ սիրում էին և ինչի վրա
հույսը դնում, մնաց այնտեղ՝ աշխարհում: Քանզի այս աշխարհը չի կարող իրեն
սիրողներին հանդերձյալ կյանքում վարձատրել, սակայն բարիների սիրած Աստվածը,
որ երկնքի ու երկրի տերն է, բարիների բաղձանքները կատարում է՝ հենց ինքը
դառնալով հանդերձյալի հանդեպ նրանց սիրո ու հույսի վարձը:
ԼԵ. Թեպետև հաստատուն ու խորարմատ ծառերի ոստերն ամեն քամուց շարժվում
են, սակայն արմատներն անկործան են մնում: Այս կերպ առաքինի մարդը
հարմարվում է ժամանակի պտույտների փոփոխմանը՝ իր բարեմտության մեջ անշարժ
մնալով: Քանզի եթե ժամերի ու ժամանակների փոփոխման դեպքում մարդն իր
բարեմտությունից շեղվի, բացի վնասից, ուրիշ ոչինչ չի շահի: Ժամանակի
հարաշարժ դիպվածներում մարդու իմաստությունն ա՛յս է՝ բարեմտության մեջ
հաստատուն մնալ:
«Աղաչում եմ ձեզ, եղբայրնե՛ր, ողորմությամբ Աստծու, որ պատրաստեք ձեր
մարմինները՝ որպես զոհ կենդանի, սուրբ, աստվածահաճո. ա՛յդ է ձեր բանական
պաշտամունքը» (Հռոմ. ԺԲ 1):
«Ճիշտ է այս խոսքը, և ուզում եմ, որ դու հաստատ մնաս սրանում, որպեսզի Աստծուն
հավատացողները ջանք թափեն բարի գործեր կատարելու, քանի որ ա՛յդ է բարի և օգտակար՝ մարդկանց համար» (Տիտ. Գ 8):